<< error >> (our Markdown requires valid webpage links, not image links, see manual)

Die arrogante wetenschap

Essay Een jaar geleden ontstond op de Vrije Universiteit een rel over een promotie waarbij ikzelf als een van de promotoren was opgetreden. Bioloog Joris van Rossum promoveerde aan de faculteit der wijsbegeerte op zijn proefschrift 'On sexual reproduction as a new critique of the theory of natural selection'. Hij had een nieuw, principieel probleem gevonden dat het moeilijk maakte om het bestaan van seksuele voortplanting binnen een darwinistisch evolutionair scenario te begrijpen. De evolutie zelf stelde Van Rossum niet ter discussie.

Vier biologen uit Utrecht en Wageningen betwijfelden naar aanleiding daarvan of de VU wel waakte over de kwaliteit van de universiteit, en beklaagden zich over Van Rossums 'ongehoorde' wetenschappelijke conclusies - waarvan ik eigenlijk alleen maar kan zeggen dat die in het proefschrift niet te vinden waren. In columns en commentaren viel me de vijandigheid op. 'Intelligent Design op de VU', was een van de even voorspelbare als onjuiste koppen. Wetenschapsjournalist Marcel Hulspas sneerde op ThePostOnline: "Zoiets doen ze graag een beetje stiekem, daar bij de VU. Stiekem schoppen tegen de evolutietheorie. Stilletjes zeggen dat er misschien toch niks van klopt. Dat vinden ze lekker, daar bij de VU. Dat Darwin ongelijk heeft. Of niet het hele verhaal heeft verteld. Er is méér aan de hand dan louter selectie. God, perhaps? Nee, dat zegt Van Rossum niet. Maar op de achtergrond zie je Meester driftig 'ja' knikken. Stiekem schoppen tegen Darwin. Bij 'filosofie'. En dan weer snel uit elkaar. Mondje dicht. Dat vinden ze lekker."

Het rumoer rond de promotie van Joris van Rossum staat niet op zichzelf. In de Verenigde Staten gebeurde iets dergelijks toen de atheïstische filosoof Thomas Nagel in zijn boek 'Mind & Cosmos' beweerde dat de huidige conceptie van het klassieke darwinisme vrijwel zeker onjuist is. Nagel betoogde vooral dat ons bewustzijn en redeneervermogen eenvoudigweg niet passen in het klassieke darwinistische plaatje. De reacties op zijn boek waren niet mis. Nagel, een bekend en gerespecteerd filosoof, heette plotseling 'ooit een grote denker'.

Antwoord op alles?
Arrogantie. Waarom kozen Van Rossums critici niet voor een normale wetenschappelijke discussie, maar voor een tamelijk agressieve publieke reactie waarin sprake was van 'InHollandse toestanden' - fraude dus? Omdat er kennelijk heel veel op het spel staat, meer dan alleen maar het vertrouwen in een wetenschappelijke theorie: de reikwijdte en status van de wetenschap zelf waren in het geding.

Vrij dominant is de gedachte dat 'de wetenschap' het antwoord op alles kan en zal geven. Zo vindt de Oxford-scheikundige Peter Atkins dat "er geen reden is om te veronderstellen dat natuurwetenschap niet alle facetten van het bestaan zal kunnen verklaren". Ook de Britse evolutiebioloog (en missionaris van het atheïsme) Richard Dawkins vindt dat. En dichter bij huis Bas Haring. Deze speler uit het Filosofisch Elftal van Trouw schreef in 'Kaas & de evolutietheorie' dat evolutie vanzelf gaat, daar hebben we God niet bij nodig. Als er een God bestaat, aldus Haring, moet het wel een kleine en onmachtige god zijn. Wel, dat is geen filosofie maar een niet op feiten gestoelde mening. En dat - God betere het - in een kinderboek. Aan dit soort arrogantie heb ik een Grote Broer dood.

Door dit denken kan onze cultuur haar levensbeschouwelijke en filosofische dimensie verliezen. Ik ben niet optimistisch over een samenleving waarin iedereen die vraagtekens zet bij een exclusief wetenschappelijke beschrijving van de aard der dingen weggehoond wordt. Mensen kunnen ziek worden als ze hun emoties en spirituele dimensie ontkennen. Ik denk dat dit, metaforisch gesproken, ook voor de samenleving als geheel geldt.

Het maakt me ongerust als mensen zeker menen te weten dat hun geloof het enig ware in de wereld is, en geen mogelijkheid onbenut laten om de publieke opinie met valse argumenten voor hun zaak te winnen. Er lopen in het wetenschappelijk establishment heel wat dogmatici rond, en sommige van hun pretenties vind ik ongeloofwaardig en arrogant.
Door zo concreet mogelijk te zeggen waar de grenzen liggen van wat je met een bepaalde kijk op de wereld zou kunnen verklaren, bewijs je de wetenschap een grote dienst

Filosofisch perspectief
Atheïsten beschuldigen gelovigen er vaak van dat ze 'zomaar' iets geloven, zonder bewijs, aanleiding of noodzaak, terwijl wetenschap zich uitsluitend op feiten zou baseren. Dat is een beschuldiging die geen realistisch beeld geeft van hoe wetenschap en religie eigenlijk functioneren. Ik zie goede redenen om te veronderstellen dat de wetenschap niet alle geheimen van de wereld kan ontrafelen, ondanks de ronkende beweringen. Van Rossum en Nagel doen niets anders dan wijzen op problemen die voortkomen uit de aanname dat we in een wetenschappelijk verklaarbare wereld leven. De torenhoge status die wetenschappelijke ontdekkingen hebben, mag wat mij betreft best een beetje worden genuanceerd.

Darwins theorie heeft velen ervan overtuigd dat we God niet meer nodig hebben, en misschien is het juist daarom dat kritiek op het darwinisme doorgaans zo slecht wordt ontvangen. Geloof in een wetenschappelijke verklaring voor alles vind ik persoonlijk een grotere geloofsdaad dan geloven in God.

Ik noem mezelf 'niet ongelovig', maar natuurlijk ben ik geen antiwetenschapper. Eerder het omgekeerde: door zo concreet mogelijk te zeggen waar de grenzen liggen van wat je met een bepaalde kijk op de wereld zou kunnen verklaren, bewijs je de wetenschap een grote dienst.

Zo bekijk ik het werk van Van Rossum en Nagel. Beiden reflecteerden vanuit een filosofisch perspectief op een onbegrepen fenomeen. Ook ik kijk met die wijsgerige blik. Dan zie ik dat de arrogantie van veel wetenschappers ongefundeerd is, zeker in hun ideeën rond evolutie. Zo valt het verschijnsel seks er niet mee te rijmen. Een verklaring daarvoor vereist namelijk dat je seks in de mal van het darwinisme moet persen, van natuurlijke selectie, zoals Darwin het noemde.

Bewustzijn
Maar wat, of wie, speelt dan de rol van 'eenheid van selectie'? Het gen, het individu, de soort misschien? Geen van de kandidaten voldoet, en dus is het moeilijk om seks in dit keurslijf te persen.

Tweede niet te verklaren fenomeen is ons bewustzijn. Zelfs Richard Dawkins erkent zonder omhaal dat daar geen evolutionaire verklaring voor is. Toch denken veel wetenschappers dat die wel bestaat, ik vermoed doordat ze een andere visie dan de materiële onacceptabel vinden.

Ten slotte zouden computersimulaties aantonen dat darwiniaanse evolutie 'uit zichzelf' tot stand komt. Maar de programmeur heeft inzicht in de toekomst en speelt dus een beetje voor God - en diens simulaties dragen weinig bij aan het inzicht in hoe complexe fenomenen darwiniaans ontstaan zijn. Ze bewijzen niets.

Ik ben ervan overtuigd dat een uitsluitend rationeel begrip van de wereld niet mogelijk is omdat de wetenschap naar haar aard simpelweg geen toegang heeft tot alle geheimen van het leven

Biologen en filosofen hebben het over biologie regelmatig met elkaar aan de stok. Gezien de onzin die Amerikaanse creationisten soms uitkramen, is de getergde reactie hierop vanuit de wetenschap niet verwonderlijk.

Maar filosofische reflectie op wat we eigenlijk aan het doen zijn, is noodzakelijk. Filosofie, mits verstandig bedreven, houdt ons en de wetenschappers bij de les, ook als we dat niet leuk vinden.

Wantrouwend
Ik laat het evolutionaire bouwwerk volledig intact, inclusief de gezamenlijke afstamming, de ontwikkeling van soorten. Dat er een evolutie heeft plaatsgevonden - en natuurlijk nog steeds plaatsvindt - is boven elke redelijke twijfel verheven. Maar hoe dat precies in zijn werk is gegaan, wat we daarvan begrijpen en wat we daarmee kunnen verklaren is niet zo duidelijk. Er zijn overigens goede redenen om überhaupt wantrouwend te staan tegenover elke theorie waarvan de aanhangers beweren dat die 'alles' zou kunnen verklaren. Ik denk dat een theorie die alles zegt te verklaren, meer een ideologie dan een theorie is.

Iedereen die zich bezighoudt met de duiding van wetenschappelijke problemen ontkomt er nauwelijks aan om diezelfde duiding in verband te brengen met zijn eigen visie op de wereld. Dat draagt bij aan een realistischer beeld van de reikwijdte van wetenschappelijke pretenties, en daarmee ook aan een samenleving waarin deze wetenschap de positie krijgt die haar toekomt.

De status van de wetenschap is sinds de Verlichting schier onaantastbaar. De Verlichting werd, waarschijnlijk onbedoeld, ingeluid door Immanuel Kant. Hij wilde God er nog wel bij houden, hoewel Hij volgens Kant niet te kennen was. Hij verklaarde de rationaliteit nog niet heilig, maar krap honderd jaar na Kant gebeurde dat wel. Zeker in onze westerse samenleving leveren we ons sindsdien bijna over aan de rationaliteit.

Seksuele voortplanting en onze mentale capaciteiten vallen binnen de huidige wetenschappelijke kaders moeilijk te begrijpen. Maar al raakt een "gevestigde theorie gevangen in tegenstrijdigheden en absurditeiten", schreef de Joodse filosoof Arthur Koestler eens, "ze kan nog heel lang door het establishment in stand worden gehouden, tot een globaal alternatief beschikbaar is." Dan hebben we nog een lange weg te gaan, want een alternatief voor de bestaande ideeën omtrent evolutionaire verschijnselen lijkt er simpelweg niet te zijn. Ik beweer niet dat evolutie een idée fixe is, maar wel dat er grenzen zijn aan wat je met een darwinistisch scenario kunt begrijpen.
'Onaannemelijk'
In een cultuur waarin de discussie over evolutie, wetenschap en levensbeschouwing zo gepolariseerd is, gaat iets fundamenteel verkeerd. Het is prachtig en zinvol om met wetenschappelijke methodes en ideeën inzicht te krijgen in de vraag hoe de wereld in elkaar lijkt te zitten. Maar dat is niet de enige manier om de wereld op een zinvolle manier te beschouwen. Ik ben ervan overtuigd dat een uitsluitend rationeel begrip van de wereld niet mogelijk is, omdat de wetenschap naar haar aard simpelweg geen toegang heeft tot alle geheimen van het leven.

Volgens Dawkins heeft de wetenschap God heel onaannemelijk gemaakt, en volgens een opschrift op bussen in Londen bestaat God waarschijnlijk niet. Ze hebben ongelijk. Niet omdat God wél zou bestaan, maar omdat God niet te vangen is in rationele argumenten.

De enig juiste conclusie is dat onze wetenschappelijke prestaties juist méér aanleiding hebben gegeven te denken dat de wereld ten diepste mysterieus en onbegrijpelijk is. Dat is niet alleen zo in de biologie, maar ook in de fysica en, natuurlijk, in mijn vakgebied de wiskunde.

Wetenschappelijke ontdekkingen en claims figureren altijd binnen een wijsgerig kader, ook al is niet iedereen - ook ik niet - zich daarvan op elk moment bewust. Het beeld van de 'harde' en 'op feiten gebaseerde' wetenschap tegenover de 'zachte' en op 'alleen maar onnodig geloof gebaseerde' religie is onwaar. Wetenschap zou zich moeten laven aan filosofie en spiritualiteit in plaats van haar neus ervoor op te halen. Elke wetenschapper moet weten dat zijn resultaten altijd relatief zijn ten opzichte van een bepaald wijsgerig kader.

Het uitdragen van deze mening is een probaat middel tegen arrogantie. Zou niet elke wetenschapper eens gevraagd moeten worden naar hoe hij de wereld eigenlijk ziet, en in hoeverre haar wetenschap hiermee verbinding heeft? Het zou de wetenschap ten goede komen.

Het is vooralsnog geen populair standpunt dat ik hier vertegenwoordig, maar ik hoop dat de tijden zullen veranderen.

Ronald Meester (1963) is hoogleraar waarschijnlijkheidsrekening aan de VU in Amsterdam. In 2007 publiceerde hij 'De man die God kende'. Dit is een voorpublicatie uit 'Arrogant. Waarom wetenschappers vaak minder weten dan ze denken', dat vandaag verschijnt bij Ten Have, Utrecht; 144 blz.
Kwestie-Van Rossum
Joris van Rossum, van huis uit bioloog, promoveerde eind 2012 aan de faculteit wijsbegeerte van de VU. Veel van zijn vakgenoten vinden de seksuele voortplanting lastig inpasbaar in de evolutieleer. Zou seks, met zijn energieverslindende partnerjacht, niet tijdens de evolutie hebben moeten verdwijnen? Van Rossum ging een stap verder: seks laat zich onmogelijk verenigen met het darwinistische scenario.

Evolutiebiologen uit Utrecht en Wageningen lieten de rector magnificus van de VU op hoge toon weten dat de promotie nooit had mogen doorgaan; zijn promotoren - filosoof René van Woudenberg en wiskundige Ronald Meester, beiden zonder 'expertise in de evolutiebiologie' - "hadden moeten inzien dat Van Rossum zich baseert op een simpele misvatting, gebaseerd op een 35 jaar oud populair-wetenschappelijk boek", te weten 'The Selfish Gene' van Richard Dawkins.

In Bionieuws schreven de critici dat Van Rossum zich baseerde op 'fundamentele misverstanden', terwijl er juist 'vele mogelijke verklaringen' voor seks als evolutionair fenomeen voorhanden zijn.

Opmerkelijk was de reactie van VU-dierecoloog Nico van Straalen, die in Van Rossums begeleidingscommissie zat. In de Volkskrant zei hij: "Ik had het als biologisch proefschrift nooit laten passeren, maar ik vond het als wijs-gerig proefschrift verdedigbaar."

www.trouw.nl