De christelijke Jezus is een vis in een lege vissekom (deel 2)

Het grote boek van het christendom is "de Bijbel", een combinatie van het "Oude Testament" en het "Nieuwe Testament". Typisch christelijke uitdrukkingen die inhouden dat de Oude Deal is vervangen door de Nieuwe Deal. Want (Lat.) "testamentum", als vertaling van het Grieks (in het NT) diathèkè, is een verbond - een overeenkomst - zoals Abraham die sloot met God bij zijn besnijdenis.

Het Nieuwe en het Oude Testament zijn twee vrij bonte verzamelingen teksten. Maar het door Jezus gebruikte receptenboek zit daar niet tussen - het is weg. Het is uit het christendom verdwenen, en waarschijnlijk al snel na Jezus' marteling aan het kruis. Na Jezus' verdwijning van het toneel, wendden de volgelingen van Jezus tot niet-Judeeërs, en de "joodse wet" (nl. dat Grieken die niet nodig hadden) werd één van de centrale thema's van Paulus' controversiële activiteiten onder "de Grieken". De niet-Judeeërs kenden Jezus' receptenboek dus niet.

Het mag dan verdwenen zijn uit het christendom, maar het was er wel degelijk, en het bestaat nog steeds: het heet "Mondelinge Tora".
Dit concept van de Mondelinge Tora is het meest centrale idee in het jodendom. Een meritocratische Judese elite breidde daarmee langzaam maar zeker haar greep op "de joden" uit tot redelijk algemeen aanvaard gezag. Een belangrijke 'truc' van de beoefenaars van de Mondelinge Tora is dat je net doet alsof je alles uit de bijbel haalt. Dat mag zo vergezocht zijn als je zelf nodig vindt, als het maar op de één of andere manier te herleiden valt tot die andere dimensie van de Tora - de geschreven Tora. Door deze truc waren "de rabbijnen" vaak in staat om redelijkheid en menselijkheid te laten prevaleren indien de Tora ogenschijnlijk aanzette tot, bijvoorbeeld, behoorlijk rigide en archaïsche straffen. Tegelijkertijd maakten ze indruk met hun kennis van de heilige teksten, die ze over het algemeen geheel uit het hoofd kenden.

Jezus zegt in het Nieuwe Testament:
"... Voorwaar, Ik zeg u: Eer de hemel en de aarde vergaat, zal er niet één jota of één tittel vergaan van de wet, eer alles zal zijn geschied."

En ook: "Wie dan één van de kleinste dezer geboden ontbindt en de mensen zo leert, zal zeer klein heten in het Koninkrijk der hemelen; doch wie ze doet en leert, die zal groot heten in het Koninkrijk der hemelen."

De geboden, en "de wet", waar Jezus het over heeft komen natuurlijk uit de Tora.
De Tora was als heilige tekst het object van verering van een specialistische klasse die zich erin bekwaamde "Gods wil" te distilleren uit een vaak al meer dan een paar eeuwen oude tekst. Volgens de vroege joodse literatuur (de Mishna en verwante teksten) zijn er dus twee "Tora's", oftewel, één Tora met twee dimensies: de schriftelijke tekst, zoals je die kunt overschrijven op een rol of codex (boek). En parallel daaraan bovengenoemde Mondelinge Tora, die in een (naar de "rabbijnse" opvatting) ononderbroken lijn mondeling zou zijn overgeleverd vanaf Mozes aan de Sinai (waar hij zowel de schriftelijke als de mondelinge Tora ontving). Zo werd de Tora uitgelegd en ontwikkeld door de specialistische klasse die zich daartoe opwierp: "de rabbijnen" (ook wel vereenzelvigd met "de schriftgeleerden en farizeeën"). Omdat deze Schriftelijke Tora wel, maar de Mondelinge Tora niet werd opgeschreven (geschreven contemporaine teksten zorgen maar voor heibel) werd ze uit het hoofd geleerd, aangevuld en doorgegeven.

Op het eerste gezicht lijkt het zo dat Jezus zich keerde tegen de Mondelinge Leer van de schriftgeleerden en Farizeeën. Jezus had het (volgens de berichten) immers vaak met dezen aan de stok. Maar het volgende citaat is te frappant om (door de auteur van Mattheüs) te zijn verzonnen:

"Alles dan, wat zij u ook zeggen, doet dat en onderhoudt dat, maar doet niet naar hun werken, want zij zeggen het wel, maar doen het niet."

De vraag is, als de toehoorders zouden doen wat zij (de farizeeën en schriftgeleerden) zeggen, wat zeggen die farizeeën en schriftgeleerden dan? Dat is diezelfde mondelinge Tora, waar zij het patent op hadden.

Ook Jezus beschouwde de Mondelinge Tora als een gegeven, en hij was erin thuis. Veel op het eerste gezicht onbegrijpelijke uitlatingen en daden van Jezus worden pas duidelijk als je er met kennis van de Mondelinge Tora naar gaat kijken.
De misschien wel bizarre consequentie is dat, binnen de christelijke wereld, alleen de traditionele joden zich in dit opzicht netjes aan Jezus' opdracht hebben gehouden. Jezus beschouwde zichzelf niet als iemand die de mensen moest vertellen hoe ze zich moesten gedragen - voor de formaliteiten konden ze bij de "farizeeën en schriftgeleerden" terecht! Jezus had echter meer te vertellen, zoals de radicale boodschap van de vergeving van (financiële!) schulden - daarover later meer.

Historische gegevens voor de Mondelinge Tora ten tijde van Jezus zijn mager; en de wél beschikbare teksten zijn niet altijd even betrouwbaar zijn (Flavius Josephus bijv. is een notoire propagandist). Toch kun je een aantal observaties doen over de Mondelinge Tora. De belangrijkste is dat als de oorsprong van een bepaald verschijnsel in duister is gehuld, je er weliswaar weinig over zeggen, maar wel dat het waarschijnlijk oud is. Zo ook met de Mondelinge Tora - het concept lijkt de prediker Jezus zo vanzelf te spreken dat de evangelisten er geen woorden aan vuil maken. Bepaalde niet-bijbelse maar wel in de Mondelinge Tora levende concepten, worden als vanzelfsprekend verondersteld in de Evangeliën en bepaalde andere teksten in het Nieuwe Testament. En wat vanzelf spreekt, leg je niet uit.

Wie de "Farizeeën" waren is een lastige vraag, want ze kunnen niet zomaar worden vereenzelvigd met "de rabbijnen" achter joodse teksten als de Mishna en de Talmud. Ook de joodse teksten zelf zijn wat onduidelijk over de term "farizeeër" (perushi), die een aantal keren voorkomt en niet naar "de wijzen" (de auteurs van die teksten) zelf lijkt te verwijzen. Het lijkt er zelfs op dat ook in de joodse teksten het woord vooral negatief geladen is.

De vroegste rabbijnse joodse literatuur spreekt van een tegenstelling tussen twee legendarische "proto-rabbijnse" denkrichtingen. In het jodendom wordt dit de tijd van de "zugot" genoemd, de tijd van de "Paren" die met elkaar in discussie waren over de Tora. Het gaat hier om de School van Shammai en de School van Hillel. Hillel en Shammai hadden het vaak met elkaar aan de stok en de overgeleverde literatuur is op de hand van de school van Hillel. Wie (zo stelt de Mishna) Shammais mening volgt moet niet raar opkijken als ie daarbij het slachtoffer wordt van een roofoverval, of dat ander onheil hem overkomt. Een van de frappante verschillen tussen de denkrichtingen is dat Hillel wat milder, wat pragmatischer maar ook wat opportunistischer is; Shammai is strakker, consequenter, minder makkelijk.

Sommige (joodse) onderzoekers hebben geopperd dat Jezus misschien wel een volgeling van Shammai is geweest - moeten christenen gaan graven in de Mishna op zoek naar de statements van Shammai, om daaruit hun inspiratie te halen? Uit bepaalde statements van Jezus in het Nieuwe Testament valt in ieder geval af te leiden dat Jezus het met bepaalde Shammai-opvattingen eens was. De nieuwtestamenticus Davis Flusser, die Jezus graag in een zeer "joods" daglicht stelde, ziet hiervan een voorbeeld in Jezus houding t.o.v de bekering van niet-Judeeërs. In tegenstelling tot de Hillellieten, is het idee, vond Jezus het maar een waardeloze onderneming om mensen te bekeren - hij zag zich als gezonden tot Israël (de joden), en Israël alleen (!). Deze strikte houding aangaande wat "Israël" precies inhield komt overeen met Shammai.

In deel 3 hoop ik een licht te werpen op wat Paulus met Jezus heeft uitgehaald; wat we zouden kunnen hebben aan die "mondelinge Tora"; waarom christenen niet koosjer eten, en wat het christendom tegen "leefregels" heeft; en waarom ook de islam meer heeft begrepen van de "mondelinge tora", en daarmee veel dichter bij het jodendom staat, dan bij het christendom.

(klik hier voor deel 1)