Crisis in de rechtsstaat met uitroepteken

De laatste jaren zijn er af en toe strafzaken waardoor de gemoederen verhit raken: de Schiedammer Parkmoord, de zaak Lucia de Berk, de Deventer moordzaak en de zaak Hörchner zijn enkele voorbeelden van strafzaken waarin aantoonbaar ernstige fouten werden gemaakt door de politie, het OM en de rechters. Deze strafzaken werpen de vraag op of er soms sprake is van een crisis in de rechtsstaat.

Het symposium dat de SP vorige week vrijdag heeft gehouden, draaide vrijwel uitsluitend om dergelijke strafzaken. Men vroeg zich af of er sprake is van incidenten of dat er structureel iets mis is in onze rechtspraak. De mogelijkheden van hoger beroep en cassatie bij de Hoge Raad kunnen deze fouten kennelijk niet voorkomen en de mogelijkheden voor herziening van deze vonnissen zijn te gering. Vandaar dat op het symposium unaniem werd gepleit voor een onafhankelijke Revisieraad, waar dergelijke strafzaken nogmaals kunnen worden onderzocht. Deze Raad zou tevens de bevoegdheid moeten hebben om een zaak te heropenen. Daarmee zou het vertrouwen in de rechtsstaat worden hersteld.

Maar is dat wel waar? Vooropgesteld: ook ik ben een voorstander van een dergelijke Raad, maar als dit de enige maatregel zou zijn, dan is dat volgens mij absoluut onvoldoende. Het vertrouwen in de rechtsstaat wordt namelijk niet alleen geschaad door tunnelvisies en gerechtelijke dwalingen. De discrepantie tussen wat mensen verwachten van een rechtsstaat en de harde realiteit is inmiddels veel groter! Hoewel ook het privaatrecht en het staatsrecht daarin een rol spelen, zal ik me beperken tot het strafrecht.

Het eerste kenmerk van een rechtsstaat is gelegen in de Trias Politica. De wetgevende macht, de rechtsprekende macht en de uitvoerende macht zijn er gescheiden. In Nederland is dat al lang niet meer het geval. Niet alleen fungeren officieren van justitie, advocaten en zelfs politici soms als plaatsvervangend rechter, veel rechters hebben nevenfuncties, zoals commissariaten, waardoor belangenverstrengeling kan ontstaan. Paul Ruijs, die ook aanwezig was op het symposium van de SP, ageert daar al jaren tegen, maar op zijn vraag uit de zaal werd door de heren professoren nauwelijks gereageerd. Die vraag ging over klassenjustitie, met als voorbeeld de vrijbrief die werd verstrekt aan Eddie de Kroes.

Paul Ruijs heeft jarenlang lijsten opgesteld van de nevenfuncties van onze magistraten. In 2001 verscheen zijn boek: Wij zien u wel in de rechtszaal. Onder druk van de discussie die daarop volgde, werd een wet aangenomen die voorschreef dat rechters hun bijbanen moeten melden. Melden? Jawel! Als een slecht betaalde politieagent wat bijklust, dan valt dat nog te begrijpen. Maar rechters worden goed betaald, in elk geval voldoende om rond te komen. Iedere rechter zou volstrekt onafhankelijk moeten zijn, dat wil zeggen: zonder nevenfuncties. Deze overweging staat nog los van de werkdruk waarover ze klagen! Maar zelfs de wettelijke meldingsplicht bleek voor onze magistraten te zwaar. Velen gaven hun bijbanen niet op, al is dat in strijd met de wet. Paul Ruijs vertelde dat toen hij te gast was in het TV-programma "Het Zwarte Schaap."

Een volgende kenmerk van een rechtsstaat is rechtsgelijkheid. Als een politicus, een hoge ambtenaar of iemand bij justitie een overtreding of misdrijf begaat, dan zou dat op dezelfde manier moeten worden bestraft als wanneer een burger een dergelijke fout maakt. Dit is beslist niet het geval en iedereen weet dit. De burgemeester krijgt geen bekeuring voor dronken rijden, de burger wel! Als een ambtenaar in functie een misdrijf pleegt, dan behoort dat zelfs zwaarder te worden bestraft. De ambtenaar in functie kan in feite vaak straffeloos de wet overtreden, zo blijkt uit het Pikmeer arrest en de daarop volgende jurisprudentie. Alleen bij hoge uitzondering wordt er een "voorbeeld gesteld." Dan krijgen frauderende speurhondbegeleiders een taakstraf, maar ze blijven politieagent. Ontzetting uit het ambt volgt wel uit het wetboek van strafrecht, maar werd door het OM niet geëist.

Een ander kenmerk van een rechtsstaat is rechtszekerheid. Een van de zaken die tijdens het symposium aan de orde kwamen, is de dubbele pet van het Openbaar Ministerie. Zowel de opsporing van strafbare feiten als het aanklagen van de verdachte zijn in handen van het OM. Volgens de heren professoren ligt daar de oorzaak van de tunnelvisie. Helaas werd er geen voorstel gedaan om deze dubbele pet te vervangen door twee gescheiden instanties: een opsporingsapparaat (bestaande uit politie, recherche, NFI en zo voort) dat na onderzoek verslag doet aan de Officier van Justitie, die kan overgaan tot het formuleren van een dagvaarding.

De totale verstrengeling van opsporing en vervolging leidt er toe dat het OM zaken wil winnen. Het is daarom geneigd om een dagvaarding zo te formuleren, dat de verdachte wordt beschuldigd van het Allerergste en/of het Iets Minder Erge en/of het Feit dat Werkelijk is Begaan. Een duidelijk voorbeeld is de zaak van Gemma en de Tasjesdief die ik onlangs (een beetje tegen wil en dank) heb besproken. Gemma werd beschuldigd van doodslag en/of dood door schuld. Beide misdrijven waren onbewijsbaar, terwijl de Wegenverkeerswet deze materie goed bleek te regelen. Het resultaat is dat Gemma zich moet verdedigen tegen onterechte aanklachten. Zoiets duurt dan drie jaar.

In de zaak Wedzinga zagen we hetzelfde: poging tot doodslag en/of zware mishandeling en/of mishandeling. Op de eerste twee volgde vrijspraak, een blauw oog bleek zelfs expliciet geen zware mishandeling. Helaas zijn er dan altijd mensen die zeggen: "Vrijspraak wil nog niet zeggen dat hij het niet heeft gedaan." Wedzinga moest zich verdedigen tegen een bloedbad dat hij niet had aangericht. Het huidige automatisme om de aanklacht zo zwaar mogelijk te formuleren lijkt me niet in het belang van de rechtsstaat. Voor iedere Officier van Justitie zou moeten gelden: Gij zult in uw dagvaarding geen valse beschuldigingen uiten.

Het OM heeft ook een grote vrijheid om tot vervolging over te gaan of te seponeren. In de Deventer moordzaak, maar ook in de zaak Hörchner, is tevergeefs aangifte gedaan van fraude tegen een of meer leden van het OM. Die aangifte moet worden gedaan bij het OM, dat vervolgens beslist dat er niets aan de hand is. Maurice de Hond noemt daarom zijn rapport (pdf): Als een slager zijn eigen vlees keurt. In de zaak Hörchner ging het OM zelfs zo ver om Hörchner op grond van een vage aanklacht aan Polen uit te leveren. Dit leidt niet tot vertrouwen in de rechtsstaat! Er zou een onafhankelijke instantie moeten komen, die aangiften tegen leden van het OM in behandeling neemt. Overigens mag Hörchner na bijna een half jaar voorarrest vandaag eindelijk voorkomen. Zie voor de haken en ogen van dit proces de website die door zijn partner Annelies wordt bijgehouden (pdf).

Een ander aspect van de rechtsstaat is de equality of arms. Een verdachte moet zich met ongeveer gelijke middelen kunnen verdedigen. Dat is niet het geval als de verdachte geen geld heeft en een "toevoeging" krijgt, een advocaat die door de staat wordt betaald. De bezoldiging is dan zo summier, dat deze advocaat de verdachte slechts summier kan verdedigen. Grote boeven, die met misdaad miljoenen verdienen, huren een dure advocaat in die vervolgens een team van assistenten en stagiaires aan het werk zet. Deze boeven winnen daarom vaak hun proces, terwijl de kleine criminelen het gelag betalen.

De belangrijkste taak van het strafrecht in een rechtsstaat is de bescherming van de burgers. Niet het bestraffen van boeven moet het doel zijn, maar het beschermen van de maatschappij tegen onaanvaardbaar gedrag. Dat brengt ons op het probleem van de draaideurcriminelen die vrijwel onmiddellijk weer worden vrijgelaten. De burger die daar het slachtoffer van wordt, verliest het vertrouwen in de rechtsstaat. Voor deze groep recidivisten zou een speciaal programma in het leven moeten worden geroepen, gericht op resocialisatie.

Het meest belangrijke voor een rechtsstaat is echter dat men erop kan vertrouwen dat Justitie integer is. Wanneer die integriteit in het geding komt, dan zou er een diepgaand onderzoek moeten volgen. Helaas steken juist dan de magistraten, de politici en de professoren de kop in het zand. Toen tegen de Secretaris Generaal van Justitie aangifte werd gedaan van actieve pedofilie en nog ergere misdaden, bleek het voor hem te volstaan om met klem te ontkennen. Als dat voldoende zou zijn, waarom werden Ernest Louwes en Lucia de Berk dan veroordeeld? Beiden ontkenden immers met klem!

Deze discrepantie heeft mijn vertrouwen in onze rechtsstaat geschaad. Sindsdien kijk ik met wantrouwen naar de gang van zaken. Zo is er in de Deventer moordzaak een vraag die nog steeds niet duidelijk is gesteld, laat staan beantwoord. Deze vraag luidt niet: Wie heeft mevrouw Wittenberg vermoord? Daar gaat namelijk een vraag aan vooraf: Waarom heeft de recherche (of het OM) de rol van Michael de Jong nooit behoorlijk onderzocht? Heeft dat soms te maken met het feit dat Michael ooit chauffeur was voor dames van lichte zeden? Michael kende de klantenkring van deze dames. Wie is chantabel? Zolang dit niet wordt onderzocht, weet niemand of dit een rechtsstaat is! We kunnen alleen maar doen alsof...

info.nl