Vreemder dan fictie: de Russische raket die MH17 (niet) neerhaalde

Is vlucht MH17 neergeschoten met een Russische Buk-installatie? Had Oleg Pulatov er iets mee te maken? Op 7 maart beginnen de Nederlandse advocaten van Pulatov met de verdediging van hun cliënt. De bewijsvoering van het Openbaar Ministerie is allesbehalve overtuigend.

Dit artikel is met toestemming van de auteur overgenomen.

Bewijsstukken die geen bewijsstukken bleken: motormantel en uitlaat Bukraket, gepresenteerd door JIT

In Nederland staan drie Russen en een Oekraïner terecht op beschuldiging van moord zonder dat zij ervan worden verdacht deze zelf te hebben gepleegd. Zij hadden ook geen motief voor de moord in kwestie. Hun betrokkenheid bij de dood van de 298 inzittenden van vlucht MH17, die op 17 juli 2014 boven Oost-Oekraïne werd neergeschoten, zou hebben bestaan uit: het aanvragen van een luchtafweersysteem met bemanning, het aanwijzen van een geschikte lanceerplaats voor dat systeem, alsmede het vervoeren en bewaken ervan. De echte moordenaars zijn nog steeds op vrije voeten. Het is onduidelijk wie zij zijn en waarom zij de fatale raket hebben gelanceerd. Het Openbaar Ministerie (OM) verdenkt echter de 53ste luchtafweerbrigade van het Russische leger in Koersk. Een Buk-Telar van deze brigade zou op de aanhanger van een Volvo-truck het rebellengebied zijn binnengereden en MH17 hebben neergeschoten vanaf een landbouwveld ten zuiden van Snizhne. Het OM weet echter niet wie "op de knop' heeft gedrukt, waarom hij dit heeft gedaan en wie het bevel voerde over de Telar-bemanning.

De officiële versie van het MH17-verhaal klinkt te wonderlijk om waar te kunnen zijn. Welke commandant van een luchtverdedigingsbrigade zou toestemming geven voor het gebruik van een Buk-Telar in een oorlogsgebied waar meer dan honderd passagiersvliegtuigen per dag passeren? En dan ook nog zonder de gebruikelijke begeleiding van een radarstation en commandopost, waardoor de kans op ongelukken aanzienlijk toeneemt? Hoewel de separatisten wisten dat de Oekraïense geheime dienst SBU hen probeerde af te luisteren en daarom beveiligde telefoons gebruikten, twijfelt het Nederlandse Openbaar Ministerie (OM) niet aan de authenticiteit van door de SBU gepresenteerde gesprekken waarin te horen is dat zij het transport van de Telar aankondigen en zelfs de locatie bespreken waar deze moest worden geïnstalleerd. De apparatuur zou op klaarlichte dag zijn vervoerd over een route van meer dan tweehonderd kilometer naar de frontlinie. De Oekraïense luchtmacht had het Telar-transport met gemak kunnen uitschakelen, maar bleef, nog steeds volgens het officiële verhaal, met de armen over elkaar zitten. Binnen twee uur na aankomst vuurde de bemanning haar eerste raket af. MH17 zou voor een vijandelijk doel zijn aangezien, aldus het OM.

Is het gepresenteerde bewijs overtuigend? Zeven losliggende onderdelen van een Buk-raket die in de omgeving zijn aangetroffen door een Nederlandse bergingsteam bleken van nul en generlei waarde. Tijdens de rechtszitting van 8 juni 2020 maakte het OM bekend dat forensisch onderzoekers niet hebben kunnen vaststellen dat deze onderdelen afkomstig waren van de raket die MH17 heeft neergehaald. De raketonderdelen, waaronder een motormantel, uitlaat, stabilisatievleugel en datakabel, kunnen voor of na 17 juli in de buurt van het rampgebied zijn beland. Wel kunnen deeltjes die in het vliegtuig en in de lichamen van de cockpitbemanning zijn gevonden afkomstig zijn van een Buk-raket. Zo werd bijvoorbeeld een groene metalen prop gevonden die vastgeklemd zat in het linker raamkozijn van de cockpit. Als wordt vastgesteld dat dit metaaldeel van een Buk-raket afkomstig is, zoals het OM beweert, dan was het moordwapen vrijwel zeker een Buk-raket. Twee vlindervormige deeltjes zouden ook in die richting wijzen. Eén werd gevonden in het lichaam van de piloot en het andere in isolatiemateriaal van het vliegtuig. Nota bene: de 9N314M-springkop van een Buk-raket bevat 1870 van deze vlindertjes. De overige deeltjes zouden het vliegtuig niet geraakt hebben, eruit zijn gevallen of zo vervormd zijn geraakt dat ze niet meer herkenbaar waren als vlinderdeeltjes.

Een vlinderdeeltje dat door de Nederlandse journalist Jeroen Akkermans losliggend bovenop een wrakdeel werd aangetroffen, is zo goed als zeker geplant. Voor Akkermans' komst lag het wrakdeel namelijk met de andere kant naar boven. Dit is op foto's te zien. Het is niet voor niets dat dit specifieke deeltje onvermeld is gelaten in het eindrapport van de Onderzoeksraad voor Veiligheid (OvV) die de oorzaak van de ramp onderzocht. Dus, als het vlinderdeeltje inderdaad is geplant, wie heeft dat dan gedaan? In ieder geval moet het een partij zijn geweest die de overtuiging wilde wekken dat MH17 is neergeschoten met een Buk-raket. Naast het door Akkermans gevonden vlinderdeeltje zou ook de eerder genoemde motormantel geplant kunnen zijn. Deze werd pas negen maanden na de crash gevonden door leden van het Nederlandse bergingsteam. Een onbekende persoon zou het team naar de plek hebben geleid waar hij het voorwerp had aangetroffen. Was het een agent van de Oekraïense geheime dienst SBU? De advocaten van Pulatov mochten het niet weten. Het OM houdt de identiteit van de vinder geheim.

Kan het moordwapen worden geïdentificeerd aan de hand van de schade aan het vliegtuig? Toen de OvV-onderzoekers vier maanden na de ramp met de berging begonnen, waren belangrijke delen van de wrakstukken al verdwenen of beschadigd. Uiteindelijk is slechts ongeveer dertig procent van alle wrakstukken naar Nederland gebracht. Van deze dertig procent zijn slechts enkele wrakstukken gebruikt voor de reconstructie van de Boeing op de Nederlandse vliegbasis Gilze-Rijen, voornamelijk de cockpit. De rest ligt opgeslagen in achttien containers. Het OM heeft de advocaten van Pulatov geen toestemming gegeven daarin te kijken.

De Russische Buk-fabrikant Almaz-Antey wijst erop dat er vlindervormige inslaggaten in de vliegtuighuid ontbreken. Deze hadden zichtbaar moeten zijn als het vliegtuig was geraakt met een Buk-raket die was uitgerust met een 9N314M 'vlinderspringkop', zoals het OM beweert. Almaz-Antey voerde in 2015 een experiment uit en vuurde een Buk-raket af op de cockpit van een Ilyushin-verkeersvliegtuig. Het was duidelijk zichtbaar dat de romp doorboord was door vlindervormige deeltjes. De Russische experts zeggen daarom niet te weten welk moordwapen is gebruikt. Het zou hoogstens kunnen gaan om een Buk-raket met een springkop van een ouder type zonder vlindervormige deeltjes.

Explosievenonderzoek door het Nederlands Forensisch Instituut (NFI) heeft uitgewezen dat sommige delen van het wrak sporen vertonen van het explosief PETN. Deze komen niet voor in de kop van Buk-raketten. Die bevatten alleen de explosieven TNT en RDX. Dit is dus vreemd, ook al sluit het NFI niet uit dat de PETN-sporen afkomstig zijn van de lont of de booster van de springkop van de raket.

Als de rechtbank concludeert dat MH17 is neergeschoten met een Buk-raket, dan betekent dat nog niet dat de daders Russen waren. Dat kan althans niet worden afgeleid uit de groene prop en vlinderdeeltjes die het OM als bewijsmateriaal heeft gepresenteerd om het moordwapen te identificeren. De Oekraïense luchtafweer beschikt namelijk over dezelfde typen Buk-raketten en springkoppen als de Russische luchtafweer. Het staat ook vast dat er verschillende Oekraïense Buk-installaties rond het conflictgebied stonden opgesteld. Het OM heeft dit bevestigd en wijst daarbij op de bevindingen van de Nederlandse Militaire Inlichtingen en Veiligheidsdienst (MIVD). De MIVD en haar partnerorganisaties hebben geen Russische Buk-Telar gesignaleerd in het oosten van Oekraïne.

Hebben de westerse inlichtingendiensten de aanvoer van een Russische Buk dan over het hoofd gezien? Het OM meent van wel. Dat wijst op foto's en video's van een Buk in rebellengebied. Deze Buk is identiek aan een Buk die in Rusland is gefotografeerd. Het is de vraag of de beelden authentiek zijn, vooral ook omdat ze gepromoot zijn door de Oekraïense autoriteiten en in de meeste gevallen niet duidelijk is wie ze gemaakt heeft en het OM ook niet beschikt over de originele bestanden. Maar zelfs als vast zou staan dat ze authentiek zijn, dan bewijzen ze niet dat MH17 door deze installatie is neergeschoten. Sommige beelden lijken vóór 17 juli te zijn gemaakt, en als dat zo is, dan klopt dat niet met het verhaal van het OM dat aanneemt dat de fatale Buk op 17 juli vanuit Rusland is aangevoerd. Zelfs als vast zou komen te staan dat er op 17 juli een Russische Buk in rebellengebied was, dan wil dit niet zeggen dat deze de fatale raket heeft gelanceerd, want zoals gezegd: sowieso had de Oekraïense luchtafweer Buk-installaties rond het conflictgebied opgesteld staan, van precies hetzelfde type.

Werd de fatale raket gelanceerd vanaf een landbouwveld bij Pervomaiskyi, ten zuiden van Snizhne, zoals het OM beweert? Het staat buiten kijf dat de onmiddellijke omgeving van dit dorp onder separatistische controle stond. Dus als de raket daar is afgevuurd, is het duidelijk wie verantwoordelijk is. De Amerikaanse regering zegt een raketlancering te hebben waargenomen ongeveer zes kilometer ten zuiden van Snizhne. Dat is echter niet op de plaats van het landbouwveld, dat ongeveer twaalf kilometer ten zuiden van de stad ligt. De Rechtbank Den Haag en de Nederlandse nabestaanden van de slachtoffers hebben Washington gevraagd om bewijs voor hun bewering. Maar de Amerikaanse autoriteiten hebben dat niet geleverd - geen satellietbeelden en geen radarbeelden. Moskou en Kiev hebben wel primaire radarbeelden aan de Nederlanders overhandigd, maar daarop is geen raket te zien.

Waarom werd dan het landbouwveld in de buurt van Pervomaiskyi aangewezen als de plaats delict? Het veld kwam in beeld onmiddellijk nadat de Oekraïense autoriteiten de aandacht hadden gevestigd op een foto op Twitter waarop een witte pluim te zien is die van de lancering van een Buk-raket zou zijn. Deze foto en een tweede foto van dezelfde fotograaf doen echter de vraag rijzen hoe het mogelijk is dat het spoor er op beide foto's precies hetzelfde uitziet. De Duitse ingenieur en MH17-blogger Michael Kobs heeft erop gewezen dat de wind de vorm ervan niet lijkt te beïnvloeden. Het waaiert niet uit. De oorsprong van de 'Buk-pluim' zou ook veel verder oostelijk dan Pervomaiskyi gezocht moeten worden. De wind, die uit het oosten kwam, had er al vijf minuten op ingewerkt voordat de fotograaf - naar eigen zeggen - foto's begon te maken. Het is ook opmerkelijk dat niet veel meer mensen het witte spoor hebben gefotografeerd. De zwarte rook die vanaf de crashsite opsteeg, ruim 20 kilometer verderop, werd door tientallen, waarschijnlijk meer dan honderd mensen gefotografeerd en gefilmd. Waarom dan niet de vermeende witte Buk-pluim?

Op satellietfoto's die na de crash zijn genomen, zijn sporen te zien van een rupsvoertuig in het landbouwveld, maar wat zegt dat in een oorlogsgebied waar de tanks af en aan reden? Er waren ook boeren met maaidorsers aan het werk rond 17 juli. Ook die reden op rupsbanden. Twee journalisten, David Milller en Roland Oliphant, die het veld op 21 juli bezochten, zagen zo'n landbouwvoertuig voorbij rijden, en hebben het gefilmd.

Op de satellietfoto's is ook te zien dat het veld in brand heeft gestaan, maar waarom zou dit veroorzaakt zijn door de lancering van een Buk-raket? In de wijde omgeving zijn verbrande velden te zien. Op dat moment waren er hevige gevechten aan de gang.

De afgetapte telefoongesprekken zoals gepresenteerd door de SBU zijn cruciaal voor het bewijs in de zaak tegen de vier verdachten. "Als de veiligheidsdienst de telefoons van de separatisten niet had afgeluisterd en opgenomen, zou het een godsonmogelijke taak zijn geworden om deze zaak op te lossen," verklaarde onderzoeksleider Gerrit Thiry van het JIT in 2016. Tijdens de rechtszaak van vorig jaar bleek tot ieders verbazing dat het JIT nooit technisch onderzoek had gedaan naar de telefoontaps. Omdat er mogelijk mee geknoeid was, beval de rechtbank het Openbaar Ministerie deze evidente omissie snel te herstellen. Veertien telefoongesprekken die aan Oleg Pulatov werden toegeschreven, werden naar het Litouwse Forensisch Expertisecentrum in Vilnius gestuurd. De deskundigen daar vonden geen bewijs van manipulatie, maar concludeerden ook dat de voor onderzoek voorgelegde audiobestanden niet de originele bestanden waren. De Litouwse onderzoekers zeiden ook dat zij geen methode kenden om nepstemmen van echte stemmen te onderscheiden; zij beschikten niet over de middelen om voicecloning te signaleren.

Aangezien het door het OM aangevoerde bewijs verre van overtuigend is, zullen de advocaten van Oleg Pulatov er geen zware taak aan hebben om hem van 7 maart tot 1 april in de rechtbank te verdedigen. Naar verwachting zal de rechtbank in Den Haag het vonnis voorlezen op 22 september 2022, 17 november 2022 of 15 december 2022.

Eric van de Beek verslaat sinds maart 2020 het MH17-strafproces. In januari 2022 verscheen zijn boek over het proces: MH17, de onderste steen. Het is hier te bestellen.

Lees meer