De vrije markt als paradijs

Welke ideologie legde de basis voor het desastreuze beleid in de financiële sector? Een gesprek met Hans Achterhuis over beroemde filosofen en hun aanhangers die zich blindstaarden op een vrije markt.

‘Het woord “neoliberaal” lijkt bijna een scheldwoord in de huidige tijd, dat is zeker niet mijn bedoeling.’ Ik ben nog maar net binnen en filosoof Hans Achterhuis vertelt gelijk over de uiteenlopende reacties op zijn boek De utopie van de vrije markt. ‘Ik krijg af en toe mailtjes van mensen die zeggen: “U hebt het verkeerd begrepen. Filosofe Ayn Rand had het niet zo gewild.” Dat kan, maar de visie die ik beschrijf staat toch echt letterlijk in haar boek.’

Hij heeft me bij hem thuis uitgenodigd. Een prachtig appartement met hoge plafonds, grote ramen en een enorme boekenkast, zoals je van een filosoof verwacht. Achterhuis schreef in 2010 het boek De utopie van de vrije markt, over de ideologie die belangrijk is (geweest) voor de kopstukken in de financiële wereld. Ik spreek met hem over de grote filosofen achter het vrijemarktdenken, de staat van de Europese Unie en mijn generatie, die misschien juist een nieuwe ideologie nodig heeft.

Waar komt het idee van een vrije markt vandaan?

‘Een markt die vrij is van overheidsbemoeienis is een vrij recent idee. De grote filosoof achter het vrijemarktdenken, ook bij Mark Rutte en de VVD, is Friedrich Hayek. Hayek zegt dat markten spontaan opkomen, dat je die moet vrijlaten. Dat is een belangrijke lijn in de westerse politiek na de jaren ’90.’

In uw boek vertelt u ook veel over filosofe Ayn Rand, die grote invloed heeft gehad op centraal bankier Alan Greenspan.

‘Ayn Rand hoort er inderdaad ook bij, maar collega’s hebben het liever niet over haar. Filosofen en andere academici nemen haar niet serieus. Maar in Amerika heeft ze echt een cultstatus. Haar boek Atlas Shrugged is een van de meest gelezen boeken in Amerika. Op elke business school krijgen studenten het als lesstof en het boek wordt gratis uitgedeeld op high schools. Indirect heeft ze dus heel veel invloed. Paul Ryan, running mate van presidentskandidaat Mitt Romney , is bijvoorbeeld ook fanatiek aanhanger van Rand. In Amerika is het een belangrijke stroming. Toen het nog goed ging met de economie was de Libertarische stroming ook nog enthousiast over Alan Greenspan, maar nu zeggen ze: “Hij heeft Ayn Rand verraden.” Het is een kwestie van interpretatie. Greenspan en Rand waren in elk geval tot het einde van haar leven vrienden.’

In welke utopie geloofde Ayn Rand?

‘Een hoofdstuk uit haar boek heet The utopia of greed, de utopie van de hebzucht. Ze vertelt het verhaal van superkapitalisten die elkaar beconcurreren en veel geld verdienen. Ze zweren dat ze nooit iets voor een ander zullen doen. “Als iedereen werkt voor zichzelf en zijn eigen belang najaagt, komt het goed.” Het idee van een vrije markt dus. Aan het eind van het boek nemen de superkapitalisten de maatschappij over.’

Wat hebben we van deze filosofie teruggezien in de financiële sector?

‘In Amerika heb je het heel sterk teruggezien natuurlijk. Als er ergens een utopie van de begeerte was, dan was het wel bij de banken daar. In Nederland is het ook doorgedrongen. Alle kopstukken van de vastgoedfraude hadden het boek van Ayn Rand gelezen. Er zijn natuurlijk veel mensen die zeggen: “Maar zo had ze het niet bedoeld, ze was niet uit op roof.” Dat kan. Maar bij de vastgoedfraude was er wel sprake van roof. Het is overigens ook bij gewone burgers terecht gekomen: in de jaren ’90 dachten we allemaal “wat gaat het toch goed met ons” en je bent een dief van je eigen portemonnee als je geen aandelen hebt. Mannen als Rijkman Groenink waren toen enorm populair. Dat was de sfeer.’

In de politiek ook. Links of rechts.

‘In de westerse wereld zijn in de jaren ’90 veel linkse partijen een neoliberale weg ingeslagen. Hayek heeft vanaf de jaren ’40 gewerkt aan een alternatief voor wat zij zagen als communisme: de verzorgingsstaat. Hij werd in het begin uitgelachen, totdat het in de jaren ‘70 economisch misging. Toen hadden zij het antwoord: Thatcher kwam met het boek van Hayek The Constitution of Liberty. Wim Kok, met zijn ideologische veren, heeft daaraan meegedaan. There is no alternative, we moeten deze richting opslaan. Het ging ook heel goed met de Nederlandse economie. Een aantal vooraanstaande economen zeiden: “De tijd van schaarste is voorbij, er komt nooit meer een crisis.”‘

Maar hebben deze vooraanstaande economen dan niet slecht opgelet?

‘Mensen gaan gewoon mee met een tijdsgeest. Dat geldt dus ook voor verstandige economen. Bij het afscheid van Alan Greenspan waren er topeconomen bij elkaar. Eentje zei: “Er zijn toch ook dingen misgegaan?” Hij werd weggehoond. Twee jaar later kreeg hij gelijk.’

Is dat het een gevaar van het blindstaren op een ideologie? In dit geval de vrije markt.

‘Ja. Als filosoof weet ik: als iemand zegt “het kan niet anders,” dan is het een ideologie.’

Dat wordt nu ook vaak gezegd: “Het kan niet anders. We moeten deze bank redden. We moeten verder met de euro.” Is dat ook gevaarlijk?

‘Ik kan dat economisch niet beoordelen, maar mensen die ertegen ingaan worden in elk geval niet serieus genomen. Econoom Arjo Klamer was een van de weinigen die bij de invoering van de euro waarschuwde. Nu is hij samen met onder meer Ewald Engelen het referendum-initiatief gestart en wordt hij gewoon wéér belachelijk gemaakt. Terwijl iedereen over vijf jaar waarschijnlijk denkt: “Hij had toch wel gelijk.” Het vertrouwen in de euro is volledig weg. En geld berust op vertrouwen. Door alleen al de suggestie te wekken dat kleine spaarders geraakt kunnen worden hebben ze iets vreselijks gedaan. Ik denk dat als we op deze weg doorgaan, het vertrouwen steeds verder af zal nemen. De Europese Unie is opgericht om juist meer vertrouwen te scheppen en oorlog te voorkomen, maar wat je de laatste jaren ziet, vind ik vreselijk. Grieken protesteren met teksten als “Merkel is hetzelfde als Hitler.” Burgers in het zuiden hebben het gevoel dat Duitsland het weer aan het overnemen is. Nou, hebben we dat nou gewild met de EU? De boel gaat kapot, dat doet me pijn. Ik vertrouw de Cyprioten niet meer en zij mij ook niet.’

Waarom niet?

‘Ik bedoel niet de gewone Cyprioot, maar de top. Volgens mij is er voor deze deal met Cyprus heel veel geld naar het buitenland gesluisd. Ik keur het niet goed, maar natuurlijk doen ze dat. Als je IJsland vergelijkt met Griekenland, dan zie je dat het eerste land er al bovenop komt. Griekenland niet. Ook Cyprus zal hier niet meer bovenop komen, dat kan niet binnen de euro. Je krijgt een soort haat tussen eurolanden. Dus ik ben heel somber. Ik ben heel erg Europeaan, maar hier word ik somber van.’

Zouden we in Nederland ook niet moeten protesteren?

‘We merken nog te weinig van de crisis om te protesteren. Bovendien gaan we tegenwoordig niet meer de straat op zoals in de jaren ‘60. Mensen van jouw generatie hebben wellicht minder idealen, maar ze hebben wel praktische idealen. Er gebeurt nu veel in de samenleving, van onderop. Er wordt eigen energie opgewekt bijvoorbeeld. Maar zo’n beweging is niet voldoende, het moet ook door de politiek worden opgepakt.’

En doet de politiek dat?

‘Nee. Als ik het filosofisch bekijk, worden de verhalen over een andere economische toekomst niet gehoord of verteld. De enige partij die het er wel over heeft is de Partij voor de Dieren. Ik las vanmorgen een artikel in de krant waarin stond dat de oplossing van de problemen economische groei is. Ik denk dat we de komende tien jaar nauwelijks economische groei zullen hebben. Iedereen denkt: “Over één of twee jaar trekt het wel weer aan. Dat is voorbij. En zo erg is dat niet, het is wel even genoeg.’

Maar voor welke ideologie of visie moet mijn generatie dan nu kiezen? Zowel het communisme als de markt hebben ons teleurgesteld.

‘Markt en staat zijn allebei belangrijk in de toekomst. De markt moet alleen gereguleerd worden, anders wordt er misbruik van gemaakt, dan wordt er geroofd.’

sargasso.nl