Verlos ons van het economendom

Economen, waarom nemen we ze nog serieus? Adviseur en economisch historicus Maarten van der Kloot Meijburg stelt de hegemonie van de econoom in het maatschappelijke speelveld ter discussie.

Economen bepalen ons leven! Maar met welk recht doen ze dat? Niet op basis van hun economische analyses, want die zijn tegenstrijdig en wijken in sterke mate van de werkelijkheid af. Dat toonde de huidige crisis wel aan. Bijna geen econoom zag hem aankomen.

Het ontlokte aan Nobelprijswinnaar voor de natuurkunde Richard Feynman de volgende uitspraak: als echte wetenschappers zouden werken als economen dan zouden producten altijd met de volgende bijsluiter moeten worden geleverd: het product dat u hebt gekocht voldoet in de meeste gevallen aan de productspecificaties maar mogelijk ook niet. De crisis was een uitgelezen mogelijkheid om de American Dream predikende kaste van economen een toontje lager te laten zingen. Dat gebeurde niet. Maar het moet als nog gebeuren!

Economen als verlossers
Vanaf het midden van de 19e eeuw rekenen de mensen in the westerse wereld af met het idee dat hun lot wordt bepaald door omstandigheden die vooraf vastliggen. Het geloof in een door God gedetermineerde wereld wordt ingeruild voor een geloof in een maakbare wereld. De apologeten van dit nieuwe vooruitgangsgeloof zijn economen. Hun doctrines hebben de westerse mens de 'wetenschappelijke’ onderbouwing gegeven voor het idee dat niet God maar zijzelf de aardse teugels in handen hadden. Vanaf die tijd werden maatschappelijke ontwikkelingen voortgedreven door economische theorieën over de rationele inzet van land, arbeid en kapitaal.

In die maakbaar geachte wereld ontwikkelde zich een enorme economische dynamiek. Een dynamiek die de westerse wereld 150 jaar voorspoed en welvaart heeft opgeleverd. Economen hebben daaraan een belangrijke bijdrage geleverd. Zij zijn de hoge priesters van het nieuwe vooruitgangsgeloof.

Alles is economie
De afgelopen drie decennia is de invloed van economen enorm toegenomen. Drie ontwikkelingen speelden hierbij een belangrijke rol:

1. De globalisering heeft van de wereld één grote marktplaats gemaakt
2. De technologische innovaties op het gebied van informatie en communicatie hebben van mensen en producten verhandelbare pakketjes informatie gemaakt

3. De postmodernistische kijk op de wereld heeft een marktplaats moraal gestimuleerd

   Op die mondiale marktplaats grepen economen de macht en lieten het nieuw kapitalistische idee postvatten dat de zorg voor het algemeen belang het beste kon worden overgelaten aan de 'onzichtbare hand' van economen. Economen onderbouwden die retoriek met statische evenwichtsmodellen (de theorie van het 'competitive general equilibrium') en hypothesen over de waarde van menselijke verwachtingen over de toekomst (de theorie van de 'rational expectations').

   In die theorieën worden maatschappelijke en economische processen voorgesteld als algemeen geldende natuurkundige wetten die kunnen worden gevat in wiskundige formules. Formules die in algoritmes kunnen worden omgezet om er computermodellen mee te bouwen. Met een simpele druk op de F9 toets genereren deze modellen voorspellingen over de maatregelen die we moeten treffen om onze toekomstige welvaart veilig stellen. De voorspellingen van deze modellen dienen op hun beurt weer als 'wetenschappelijke' onderbouwing voor het regeringsbeleid.

   Regeringsbeleid waarin het streven naar de groei van het Bruto Nationaal Product (BNP) het belangrijkste doel is geworden. Een BNP dat volgens de hoge priesters van het nieuw kapitalisme slechts kan groeien in een maatschappelijk context die mensen aanzet te opereren als egoïstische consumenten en aandeelhouders met slechts een doel in hun leven: 'het zoeken naar de laagste prijzen en de hoogste rendementen'.

   IJkmeesters
   Het is dan ook niet vreemd dat na dertig jaar nieuw kapitalisme, economische waarden de enige relevante variabelen van maatschappelijke processen zijn geworden. Anno 2012 worden onze inkomens plaatjes bepaald door de econometristen van het CBS (Centraal Bureau voor de Statistiek), onze leencapaciteit door de economen van de Centrale bank, een onze toekomst door de macro economische verkenningen van de economen van het CPB (Centraal Plan Bureau) en onze banen door de cash flow analyses van de bedrijfseconomen van McKinsey.

   Economen bepalen ons leven. Economen zijn de ijkmeesters van onze tijd. Zonder goedkeuring van Coen Teulings van het CPB kan een partijprogramma de prullenbak in. Bij wetenschappelijk onderzoek is de economische onderbouwing belangrijker geworden dan het onderzoek zelf. De politieke discussie over het nieuwe kabinetsbeleid gaat niet over mensen maar over inkomenseffecten en inkomensplaatjes. Veel innovatieve plannen of ideeën zien het daglicht niet omdat ze bij voorbaat worden afgeschoten als economisch onhoudbaar of schadelijk. Kortom, alles in onze tijd is economie!

   It’s the economy, stupid!
   Clinton wist het al,maar deed er niets mee: it's the economt, stupid! Zet drie economen bij elkaar en je krijgt minstens vier, met modeluitkomsten onderbouwde, meningen om uit de crisis te geraken. Meningen die diametraal van elkaar kunnen verschillen: op z’n Weens bezuinigen of op z’n Keynesiaans investeren, de markt zijn werk laten doen of de markt reguleren, Griekenland steunen of de Euro laten vallen.

   Dat de meningen van economen zo sterk van elkaar afwijken is op zich niet vreemd, maar de controverses werken verlammend bij het oplossen van maatschappelijke problemen als economie als het enige oplosmiddel wordt gezien. Economische patstellingen zorgen er dan voor dat alle lef uit de maatschappij wordt geperst en zetten aan tot inertie in plaats van dynamiek. Daar waar hun 19e en 20ste eeuwse politiek economische voorgangers de westerse mens wist aan te zetten tot dynamiek vragen hun 21ste eeuwse econometrische vakbroeders ons boekhouders te zijn.

   Tandartsen
   De huidige kaste van economen heeft economische en maatschappelijke processen gereduceerd tot een serie wiskundige formules gebaseerd op een beperkt aantal discutabele aannames over stabiele evenwichten en rationeel handelende agenten. Recent wetenschappelijk onderzoek toont aan dat mensen vaak emotioneel in plaats van rationeel handelen, slecht zijn in het schatten van toekomstige kansen en dat de stabiele 'evenwichten' tussen vraag en aanbod eerder uitzondering dan regel zijn.

   Economen zouden meer oog moeten hebben voor de enorme diversiteit van menselijke natuur. Ze zouden, hun door modellen geborneerde, kijk op de maatschappij moeten verrijken met ideeën uit de kunst, literatuur en muziek. Economische activiteiten zijn net zo veel een functie van verbeelding, creativiteit en sociale sentimenten als van rationele optimalisatie.

   Maar belangrijker, economen hebben een te dominante plaats verworven in het huidige maatschappelijk speelveld. De economische metaforen van het CPB en het CBS begrenzen onze mogelijkheden en de visie om werkelijk uit de crisis te geraken.

   Het is tijd dat economen een stapje terug doen. Economen moeten weer gewone mensen worden, of om met Keynes te spreken: 'Economists should manage to get themselves thought of as humble, competent people on a level with dentists, that would be splendid.' Als ze het zelf niet doen dan wacht hun mogelijk hetzelfde lot als die andere kaste tijdens de Franse crisis van 1789: ze verliezen hun hoofd!

www.ftm.nl