<< error >> (our Markdown requires valid webpage links, not image links, see manual)

Herman Wijffels: deze crisis is fundamenteler, een stap in de evolutie

De bezoekers van Lowlands staan op de eerste dag al zwetend in de rij voor water. In tenten die pal in de zon staan wordt het werkelijk snikheet. En dat is nog maar de eerste dag van het festival. Zaterdag en vooral zondag belooft het nog veel warmer te worden. Het warmste tropische weekend sinds 1994, koppen de media.

Ik spreek Herman Wijffels, hoogleraar duurzaamheid en maatschappelijke verandering, onder de koelte van een parasol achter het podium, vlak voor hij het publiek van de Lowlands University gaat toespreken. Wat denkt hij, is deze hitte toeval, of is het een duidelijk teken van klimaatverandering?

Wijffels: Dit soort incidenten kun je niet onmiddellijk toeschrijven aan klimaatverandering. Maar je ziet wel dat de variabiliteit, de extremen in het klimaat steeds groter worden. Dat leidt er nu al toe dat sommige delen van de wereld minder bewoonbaar worden. De productiviteit van gronden wordt aangetast. Tel daarbij op wat er op de polen en op Groenland gebeurt, en je kunt er moeilijk omheen dat er sprake is van klimaatverandering.

Uw partijgenoot Henk Bleker zei in de krant dat het klimaatprobleem nu even van minder belang is, en dat de voedselcrisis urgenter is.

'Ja, Bleker heeft er wel vaker blijk van gegeven de werkelijkheid niet te overzien. We hebben nu het probleem in de VS, maar eerder hebben we in Rusland en op andere plekken in de wereld hetzelfde gezien, en dat is rechtstreeks verbonden met de toegenomen variabiliteit van het weer. Die twee dingen van elkaar loskoppelen, dat is gebaseerd op een wereldbeeld waarin alles van elkaar is gescheiden. Terwijl alles juist met elkaar is verbonden. En als er verstoringen optreden in sommige delen, dan vind je dat terug in andere delen.'

Eerder liet u zich ook al publiekelijk kritisch uit over Maxime Verhagen. Gaat u eigenlijk wel op uw eigen partij stemmen?

'Ik heb de beslissing daarover nog niet genomen. Mensen als Bleker en Verhagen zijn dragers van de conservatieve koers, maar er zijn ook tekenen van vernieuwing in de partij, waarbij meer naar de toekomst wordt gekeken.'

Ik kan me voorstellen dat er, met het duurzame perspectief in het achterhoofd, ook andere partijen in beeld komen.

'Zeker, absoluut.'

Maar Wijffels is niet naar Lowlands gekomen om over partijpolitiek te komen praten. In zijn lezing, de eerste van een serie van vijf aan de Lowlands University, betoogt hij in essentie dat we aan het eind van een tijdperk staan. Zowel financieel, economisch, ecologisch als organisatorisch hebben we de grenzen van het huidige systeem bereikt. Het wordt tijd voor een nieuwe release in de geschiedenis van de mens; een nieuwe beschaving, vertelt hij.

Het financiële systeem moet weer gaan werken in functie van de maatschappij, in plaats van alleen geldvermeerdering na te streven. We moeten natuurlijke hulpbronnen hergebruiken, in plaats van uitputten. En de maatschappij moet van onderaf worden georganiseerd met behulp van open vormen. Bekijk de lezing van Wijffels hier!

In de politiek zie je vaak een focus op de korte termijn ten koste van de lange termijn, zoals de uitspraak van Bleker ook illustreert. Begrijpelijk, want politici worden voor een beperkte periode gekozen. Hoe los je dat probleem op?

Dat is niet eenvoudig. Ik heb de afgelopen dagen zitten schrijven aan een pamflet dat over een paar weken uitkomt …

Nog vóór de verkiezingen?

'Nee, na de verkiezingen. Het is bedoeld als input voor de formatie. Maar daarin beschrijf ik hoe je op verschillende bedrijfsterreinen het evenwicht tussen de korte en de lange termijn kunt herstellen. In mijn ogen zit een deel van het probleem in de verhouding tussen regering en parlement. Volgens mij moet die veel opener worden. Ik denk daarbij aan een systeem waarin beleid niet voor vier jaar wordt dichtgetimmerd in een regeerakkoord, maar waarin kan worden ingespeeld op zaken die zich voordoen. Ik noem dat ook wel ‘organizing for emergency’: je organisatie dusdanig inrichten dat je ruimte kan geven aan wat zich aandient.

U heeft eerder een onderscheid gemaakt tussen management en leiderschap, waar de eerste staat voor het bewaken van de bestaande orde en de laatste voor het meenemen naar een nieuwe orde. Echte leiders ziet u daarbij als mensen die in verbinding staan met zichzelf en de mensen om zich heen, en die de relaties tussen mensen en tussen mens en natuur naar een hoger niveau kunnen tillen. Dat is van essentieel belang bij het verduurzamen van de wereld. Waar ziet u dergelijke leiders?

Ik zie ze veel ‘op de grond’, dus in de lokale politiek, maar ook bij een aantal grote bedrijven. Denk bijvoorbeeld aan Paul Polman van Unilever en Feike Sijbesma van DSM. In het buitenland kun je denken aan iemand als Richard Branson, en ook bedrijven als Adidas en BMW hebben een behoorlijke duurzame visie.'

Ik hoor alleen maar bedrijven. Ik mag hopen dat de nieuwe leiders ook op andere plekken rondlopen.

'Je ziet ze bijvoorbeeld ook wel in de gezondheidszorg. Daar heb je mensen die het stelsel willen transformeren van ziekenzorg naar de preventie van ziekte. Nu behandelen we mensen pas als ze al ziek zijn, maar eigenlijk moet je voorkomen dat ze ziek worden. Je ziet nu soms al dat sociale instellingen en zorginstellingen samenwerken om een verandering van levensstijl bij mensen te bewerkstelligen.

Maar in de politiek ziet u ze niet?

'Nee, daar heb je ze eigenlijk niet.'

Internationaal ook niet?

'Nee.'

Dat is toch wel schrijnend. Hoe komt dat?

'Dat heb ik me ook afgevraagd. En waar ik toen op uitkwam, is dat in tijden van verregaande, diepgaande verandering de politiek vrijwel nooit de leiding heeft. Verandering komt vrijwel nooit van boven. Die komen van onderop. Dat gaat eigenlijk terug op het feit dat de kernfunctie van politiek codificatie is. Het legt vast wat zich maatschappelijk al heeft gemanifesteerd. Op die manier loop je per definitie achter.'

Wijffels ziet de verduurzaming van de wereld dus in essentie als een grassroots movement, een bottom up proces, waarin burgers, lokale politici en bedrijven het voortouw hebben. Een ontwikkeling waarover hij de afgelopen jaren steeds optimistischer is geworden.

'Ik zie goede kansen om de uitstoot van CO2 de komende decennia te reduceren. In Nederland hebben we bijvoorbeeld het punt bereikt waarop zonne-energie op kleine schaal concurrerend is met andere energiebronnen. Je kunt met een paar panelen op je dak energie opwekken voor een lagere prijs dan je via het net betaalt. Het nieuwe wordt dus voordeliger dan het oude.'

Wat vindt u eigenlijk van schaliegas? De grootschalige winning van dit gas heeft ertoe geleid dat CO2-uitstoot van de VS recentelijk is gedaald. Tegelijkertijd zou je ook kunnen zeggen dat het de overgang naar werkelijk duurzame energiebronnen vertraagt.

'Ik ben behoorlijk terughoudend op het gebied van schaliegas. Het moet met geweld worden gewonnen, aardlagen worden gebroken om de laatste restjes fossiele energie uit de aarde te persen. En dat heeft op allerlei plekken aantoonbaar schadelijke effecten. Er zijn ongetwijfeld allerlei plekken op aarde waar je zonder al te veel risico’s schaliegas kunt winnen, maar daar moeten we wel behoorlijk zorgvuldig mee omspringen.

Maar het is toch goed nieuws dat de CO2-uitstoot van een groot land als de VS omlaag gaat?

'Nou, we zitten nu in een overgang van fossiele naar duurzame energiebronnen. En gas is eigenlijk de ideale transitiebrandstof, een tussenoplossing dus.'

Nauwelijks een kwartiertje na ons interview betreedt Wijffels het podium van de Lowlands University, waar hij een staande ovatie krijgt. Niet alleen bij opkomst, maar ook na afloop van zijn college. Van Lowland-bezoekers verwacht je eigenlijk ook wel dat ze een duurzamer wereld een warm hart toedragen. Bijzonderder is misschien dat iemand als Wijffels, oud-topman van Rabobank en oud-voorzitter van de Sociaal Economische Raad, deze boodschap met zoveel verve uitdraagt. Het is te hopen dat hij niet alleen studenten en festivalgangers inspireert, maar ook politici.

www.wetenschap24.nl