<< error >> (our Markdown requires webpage links, not image links, see manual)

Vrijmetselarij: Voorbeeld bouwstuk Eros en Thanatos

Auteur: Leo J.M. Folgering

Loge : Le Préjugé Vaincu nr. 21;O:. Deventer

Motief: mijn Hybris (Oudgrieks: ὕβρις) was mijn geleider bij het schrijven van dit bouwstuk.

Inleiding

Achtbare Meester, waarde broeders.

Ik ga voor u een bouwstuk opleveren waarin ik u vanuit de achtergrond van twee lastig uit te leggen wetenschappelijke referentiekaders een redelijk vraagstuk ga voorleggen. Een vraagstuk dat handelt over het voortbestaan van mensen en sociale verbanden door middel van bestendiging, maar ook door middel van groei. Bestendiging is belangrijk en geeft ons een veilig gevoel in ons bestaan. Maar zonder groei is de wereld en zijn wij zelf allemaal ten dode opgeschreven. Dat geldt zowel in individueel psychologische zin, maar ook in ons sociale bestaan. We móeten zekerheden in en rondom ons scheppen, maar we kunnen tegelijkertijd ook niet existeren zonder veranderingen. Dat is letterlijk van levensbelang zoals ik u zal aantonen.
Het bouwstuk gaat in essentie over de vraag hoe wij als maçons binnen onze loge goede evenwichten vinden tussen bestendiging en verandering; tussen levensdrift en agressieve impulsen. Ik heb daarover wel een eigen mening, maar ik ga u niet pogen te overtuigen van de juistheid daarvan. Ik wil er heel graag met u over compareren welke mening u allen zelf daarover heeft. Mijn doel is dat we door deze comparitie tot weer nieuwe evenwichten kunnen geraken waarbij veiligheid en geborgenheid enerzijds, maar ontwikkeling en groei anderzijds optimaal kansen kunnen krijgen.
Vanuit mijn beroepsachtergrond zult u begrijpen dat ik vooral psychologische modellen aan u zal voorleggen, maar ik maak ook een uitstap naar met name het systeemtheoretisch denken dat pas veel later tot ontwikkeling is gekomen; vrij ver nadat de psychodynamische theorie was geboren.

2. Begripsbepalingen:

   In de Griekse mythologie is Eroos (Grieks: Ερως) of Eros (gelatiniseerd) de god van de liefde en het schoonheidsverlangen(!), en de drijvende kracht achter aantrekking en binding, blinde passie voor iets of iemand, en voortplanting in de natuur.

   Thanatos (Oudgrieks: Θάνατος) is een figuur uit de Griekse mythologie. Hij is de personificatie van de Dood. Zijn Romeinse tegenhanger is Mors. Thanatos is een zoon van Nyx (de Nacht) en tweelingbroer van Hypnos (de Slaap). In de Europese kunst wordt Thanatos voorgesteld als een ernstige, gevleugelde jongeman die een zwaard of een omgekeerde, gedoofde fakkel in zijn hand houdt. In Euripides' drama Alkestis (438 v.Chr.) wordt Thanatos ten tonele gevoerd. Hij wordt beschreven als gevleugelde figuur met een zwaard. Iedere sterveling die hij daarmee raakte was gedoemd naar de Hades af te dalen (verzen 74-76).

   Sigmund Freud zag geest en lichaam als een geheel van energiestromen. Die energiestromen noemde Freud "driften" (Triebe). Deze driften werken doorgaans ongemerkt, en zijn "primair". Zo onderscheidde Freud een levensdrift (Eros), de primaire drang tot zelfbehoud (voortzetting van de soort, liefde voor jezelf en voor de anderen). In zijn werk meent Freud iets later ook een doodsdrift (Thanatos) te kunnen onderscheiden, het streven naar een spanningsloze toestand (oceanisch gevoel). De seksuele driften noemde hij libido
   Tot zo ver Wikipedia.

3. Het psychodynamische denken

   We spreken in de psychologie van driften, die wat mij betreft eigenlijk liever drijfveren mogen heten. Wat drijft de mens om te leven en te overleven? En wat maakt ons menselijk? Een tweetal interessante vragen. We zijn mensen met oerdriften; oerdrijfveren. Maar we zijn geen beesten met alleen maar een instinctief driftleven. Maar eerst de vraag is: wat drijft ons? Volgens Freud waren dit inderdaad de oerdriften Eros en Thanatos.

   Eros: de levensdrift, met daarin begrepen ook de seksuele driften. Zij houdt de mens in stand, zowel individueel (zonder liefde geen leven) als qua soort (zonder voortplanting geen mensen meer).

   En Thanatos: door Freud ook wel doodsdrift genoemd. Een veel ingewikkelder begrip. Freud leefde en verrichtte zijn belangrijkste wetenschappelijke werk tegen het decor van de 1e wereldoorlog. Hij was gebiologeerd door mannen die een “frisch frölige Krieg” ingingen. Het leek inderdaad wel alsof er een natuurlijke drift bestond, die deze mannen recht in de armen van de dood dreef. In dit opzicht heeft Freud de naam Thanatos eigenlijk verkeerd gekozen, want Thanatos is de god van de niet-gewelddadige dood. Zijn broer “hypnos” is de god van de slaap en zo bekeken liggen dood en slaap heel dicht bijeen. Beide zorgen voor vergetelheid…
   Het begrip Thanatos is als oorspronkelijk concept in de loop van jaren eigenlijk verdwenen uit de psychoanalytische literatuur, maar het is geëvolueerd naar de kant van de agressieve driften. Doodsdrift in de betekenis van “hevig verlangen naar de dood”, kan wat volgens mij in dit verband ook begrepen worden als de drift (lust) om te doden. Maar men kan ook verdergaand veronderstellen dat ieder mens zichzelf in (levens)gevaar brengt door zich ten opzichte van de andere mens te postuleren in zijn “anders zijn”. Zodra wij onze eigenheid tonen aan de ander, brengen we onszelf gevaar! De ander is anders en hij kan ons beproeven, aannemen of verwerpen. En daarin schuilt groot gevaar voor het individu. In het kader van een eerstegraadsbouwstuk kan ik hierop helaas niet verder ingaan. Het is denkbaar om over dit thema Thanatos alléén, nog eens een derdegraads bouwstuk te ontwikkelen (3e Graads = de graad van Meestervrijmetselaar).
   In het huidig tijdsgewricht onderscheiden we binnen de psychoanalyse globaal gezegd drie primaire driften: seksualiteit, agressie en primair narcisme. Alle drie zijn het drijfveren die voor ons mensen letterlijk van vitaal belang zijn: we blijven als soort in leven via seksualiteit, we postuleren ons en we kunnen overleven met behulp van onze agressieve (assertieve) vermogens en we kunnen écht mens worden doordat we het vermogen hebben om van onszelf en daardoor van de ander willen en kunnen houden.

   In onze kennis van de psychopathologie en in de psychotherapeutische behandeling zien we de worsteling van individuele mensen met deze driften. Er kunnen zich op alle gebieden stoornissen voordoen. Gaat u zelf maar na: in hoeverre zijn uw eigen seksuele en andere driften in volstrekte balans met uw verlangens, strevingen, remmingen en angsten? Wie kan tevreden zijn over zijn eigen assertieve en agressieve kanten en de moeilijkste van alle drie: wie kan zeggen dat hij op een werkelijk evenwichtige manier kan houden van zichzelf én van de ander ?

   Op zoek naar schoonheid (red: vrij vertaald: de perfecte staat) willen wij als vrijmetselaars onze broeders liefhebben, maar willen wij ook krachtige, autonome en assertieve mannen zijn die zichzelf helder kunnen poneren en onderscheiden ten opzichte van de ander.
   In het psychodynamische denken staat de zogeheten “conflicttheorie” als erg belangrijk op de voorgrond. Een deel van die conflicttheorie wordt gevormd door het vraagstuk van “es, ich en über ich. De balans tussen de trias van es, ich en über-ich verwijst naar de mogelijkheid om ons als mens anders te gedragen dan onze primaire impulsen (onze instincten) ons ingeven. Als kind moeten we leren om ons te beheersen wanneer we iets begeren dat een ander toebehoort. We moeten leren om niet onmiddellijk onze broek uit te trekken wanneer we een aantrekkelijke vrouw of man zien. En we moeten leren om ons in het algemeen sociaal te gedragen. Daartoe ontwikkelen we een geweten (wat mag en wat mag niet) en een “ideaal-ik” (zo zou ik willen zijn). Samen vormen geweten en ideaal-ik het über-ich dat ons driftleven een beetje in toom houdt. Soms te veel en soms te weinig. Bijvoorbeeld: wanneer wij er een wat minder eerlijke belastingmoraal op na houden, dan kan menigeen daarmee leven voor zichzelf. Mits de kans op ontdekking natuurlijk niet al te groot is. Maar omgekeerd: wat kunnen we soms toch een spijt hebben van iets dat we niet deden op grond van onze psychologische remmingen. Nog dagelijks zoeken we allemaal naar een goede balans tussen het volgen van onze impulsen en het prudent zijn.

   De balans tussen liefde en agressie heeft daarmee van alles te maken. Ik houd van mezelf en ben vandaar uit in staat van mijn medemens te houden. Ik wil mij om die reden sociaal aangepast gedragen. Maar de ander daagt mij ook uit: in zijn anders zijn maakt hij me ook boos, jaloers, hij vernedert me en hij onthoudt mij zijn onvoorwaardelijke liefde. Liefde en agressie zijn zelden werkelijk en duurzaam in perfecte balans. Het is niet goed om steeds over je te laten lopen, maar anderzijds: iemand vóór laten gaan bij de kassa van Albert Heijn kan zó charmant zijn.

   Vanuit het psychoanalytische begrippenkader kunnen wij voortschrijden naar andere wetenschappelijke terreinen. Met name naar de natuurwetenschappen en de systeemtheorie die gaat over sociale samenhangen tussen mensen.

4. Het systemische denken:

   Vooreerst wil ik nu graag een ander moeilijk begrip ten tonele voeren, namelijk entropie. Het is eigenlijk een term, afkomstig uit de natuurkunde en met name uit de thermodynamica en uit de scheikunde. Entropie kan worden omschreven als de eigenschap dat alle verbindingen van nature de neiging hebben uiteen te vallen in chaos. In de thermodynamica geldt de wet dat wanneer de temperatuur tot het absolute nulpunt van 0̊ Kelvin (-273̊ C) zou kunnen zakken, dat dan alle beweging (=informatie-uitwisseling) tussen moleculen stopt en dat daarmee het bestaan zelf ophoudt. De hoeveelheid informatie-uitwisseling tussen onderdelen van een systeem bepaalt de mate van entropie. Bij een grotere informatie-uitwisseling ontstaat meer chaos en omgekeerd bij een lagere informatie-uitwisseling ontstaat meer stabiliteit. Een hoge informatie-uitwisseling zorgt voor evolutie, vooruitgang; een lage zorgt voor verstarring en haalt het leven uit de elementen. Uiteindelijk zullen alle verbindingen (ook die tussen mensen) uiteenvallen door entropische invloeden. Dit geldt in het groot voor de uitdijende kosmos, maar op microniveau ook voor elk molecuul waaruit iedere stof is opgebouwd. Dat is niet goed of slecht, maar slechts een feit. Alles zal ooit ophouden te bestaan.

   In de algemene systeemtheorie wordt gesproken over entropie als de uitkomst van feedback uitwisseling. Feedback kan voor het gemak hier gelijkgesteld worden met het begrip informatie en communicatie. Men onderscheidt daarin positieve feed back en negatieve feed back. Positieve feed back noemen we die informatie-uitwisseling die gericht is op het benadrukken van verschillen en die positieve feed back zorgt daarom voor evolutie en voortgang van een sociaal systeem (homeogenese bevorderend). Negatieve feed back heeft als eigenschap dat het overeenkomsten benadrukt: het zorgt voor evenwicht en is bevestigend met betrekking tot de status quo (homeostase bevorderend). Binnen elk sociaal systeem wisselen positieve en negatieve feedback uitwisselingen elkaar af.
   Heel belangrijk is het om ons bij dit stukje theorie te realiseren dat de aanduidingen “positief” en “negatief” geen waardeoordelen inhouden. Dat is anders dan in het gewone sociaal taalgebruik: daar wordt onder positieve feed-back veelal het aanbieden van een stimulerende of complimenteuze opmerking verstaan. Let dus goed op: positief geeft hier uitsluitend de het op verandering gerichte communicatie aan en negatief de op bestendiging gerichte communicatie. Het gericht zijn op verschillen leidt altijd tot evolutie; het vooral benadrukken van overeenkomsten leidt eerder tot bestendiging van de status quo.
   Binnen een sociaal systeem als de loge kan men waarnemen dat het gezamenlijk en herhaald opvoeren van een rituaal vooral een werkvorm is waarbinnen negatieve feed-back-uitwisseling plaats vindt. De samenhang wordt bevorderd en het evenwicht wordt bewaard. Immers: het ritueel is bestendigend en zorgt als vaste mijlpaal voor het bekende houvast waardoor we ons allen verbonden kunnen weten.
   Het risico van een overmatige negatieve feed back is verstarring. Negatieve feed back zorgt weliswaar voor bestendigheid, maar draagt tegelijkertijd het risico in zich van verstarring en doodsheid. Dus, het alléén maar leven in rituelen werkt verstarrend. Alleen maar “het zelfde doen” wordt op enig moment saai en er vindt geen evolutie meer plaats. Kijk maar naar sommige uitgebluste echtparen: zij leven uitsluitend in rituelen. Het wordt doods en het gaat uiteindelijk ook dood. Communicatie verloopt dan voornamelijk via redundante patronen die groei tegengaan.
   Positieve feed back zorgt daarentegen voor groei, verandering en dynamiek. Zonder positieve feed back zou een relatie tussen mensen zich niet kunnen ontwikkelen. Maar een overmaat aan positieve feed back heeft als risico dat het chaos bevordert en uiteindelijk voor desintegratie en uiteenval zorgt.

   Voorbeeld:
   Een echtpaar zit aan de avondmaaltijd. Zij heeft zin om ‘s avonds uit te gaan en vertelt haar man dat er een leuke film draait. Hij hoort haar mededeling niet (verdiept in de krant) en zij denkt “het is ook altijd het zelfde; hij luistert niet naar me; hij zal wel weer geen zin hebben”. Dan herhaalt zij op enigszins kribbige toon dat er een leuke film draait. Door de toon die zij bezigt, krijgt haar man ook de pest in en zegt nu dat hij geen zin heeft. Zij voelt zich bevestigd in haar vooronderstelling en klaagt dat “hij ook nooit eens met haar uit wil”. Een ruzie ontstaat waarna hij omwille van de lieve vree bewilligt in het plan om naar de film te gaan. Maar uiteraard wordt het geen echt leuke avond. Dit patroon herhaalt zich ongeveer maandelijks op grond van de zelfde vooronderstellingen die ze hebben ten opzichte van zichzelf en elkaar. En zo blijven ze jaren in het zelfde kringetje ronddraaien. En dat niet alleen rond dit thema…..
   De communicatie van dit echtpaar wordt gedomineerd door negatieve feed-back patronen.

5. Toegepast op de maçonnieke praktijk:

   Om maar meteen met een stellingname te beginnen: Ik ben van mening dat de twee vormen die wij kennen in samenkomen (ritueel en comparitie) ieder een eigen accènt mag, kan en moet geven aan de noodzakelijke balans tussen bestendiging en vooruitgang. Het ritueel is vooral een goed middel voor bestendiging, terwijl we in de comparitie veel meer kansen kunnen benutten voor verandering en vooruitgang. En nogmaals: in beide werkvormen zitten ook elementen van het tegenovergestelde. Het gaat om de balans.
   Omdat te weinig positieve feed back verstarrend werkt tot de dood er op volgt, is het ook goed om ook binnen onze rituelen af en toe te investeren in inhoudelijke veranderingen. Ook is het goed om van tijd tot tijd onze rollen te wisselen, zodat weer nieuwe positieve feed back mogelijk is. We mogen af en toe een frisse wind laten waaien, maar we hebben het ritueel vooral nodig om in een vertrouwde sfeer te kunnen herhalen wat we al jaren kennen. Die negatieve feed back bevestigt en bestendigt onze verbondenheid en zorgt voor integratie van de loge. De comparitie echter, geeft ons veel meer de gelegenheid om positieve (=groeibevorderende) feed back te kunnen uitwisselen. In een comparitie mag de entropie hoog zijn teneinde samen tot nieuwe inzichten te kunnen komen en onze horizonnen te kunnen verleggen. Onze vooroordelen te overwinnen! Dit kan, mits er voldoende veiligheid aanwezig is die juist tot stand komt door middel van negatieve feed back. Ik kan, voor mezelf sprekend, vooral geestelijk groeien door mij te richten op de ander in de verschillen tussen ons; de “on-enigheid”. Enigheid, het samen één en eens zijn, voelt weliswaar lekker, maar wordt doodsaai wanneer we ons niet af en toe aan elkaar kunnen schuren. Door schuren en slijpen word je allebeide scherper. Warmte ontstaat door wrijving!

   Ik kom nu aan de kernvraag van mijn betoog.
   Zouden wij er toe neigen te veel Eros in onszelf en elkaar te zoeken en te weinig ruimte te laten voor Thanatos? Onze gezonde agressieve kanten inruilen voor een sub-assertieve attitude? Voor mij als vrijmetselaar betekent dat: wanneer onze ruwe stenen te glad zouden worden (te gladjes zou je in dit verband dan ook eigenlijk beter kunnen zeggen) en er dus onvoldoende verschillen meer aan het daglicht kunnen treden, dan valt er nauwelijks meer een interessante ontwikkeling door te maken in het vergelijken of tot vergelijk komen. De comparitie lijdt dan aan een te laag entropiegehalte en wordt doods en sterft. Onderlinge verschillen zijn de motoren die onze betrekkingen voortstuwen. Alléén pas verliefde stellen staren zich blind op de overeenkomsten in hun relatie (“houd jij ook zo van Bach?, ja ik ook”), maar het verliefde paar kan pas werkelijk in de relatie groeien wanneer de verschillen tussen beide geliefden aan het licht mogen komen. Dán pas ontstaat een werkelijke relatie.
   Levensdrift om in liefde voort te bestaan (Eros) en de drift om met elkaar te strijden en vooruitgang te boeken (Thanatos) zijn beide even belangrijk om in een rechte verhouding naast elkaar te bestaan. Dat geldt voor het individu, maar dus ook nadrukkelijk voor het sociale verband. In het ritueel bevestigen wij vooral onze verbondenheid en in de comparitie kunnen we groeien door vergelijkende on-enigheid. Die twee krachten horen bij elkaar. Enerzijds om te kunnen blijven voortbestaan en anderzijds te kunnen blijven groeien.

   In dit bouwstuk wil ik het betoog nader toespitsen op een specifiek maçonniek beginsel waarmee ik het soms moeilijk heb. Dit beginsel luidt: “laten wij als broeders zoeken naar dát wat ons bindt en niet naar hetgeen ons scheidt”. Ik heb zelf wel eens de indruk dat we met dat “bon mot” binnen de broederschap vaak wel wat érg voorzichtigjes met elkaar omgaan. Dat het belang van negatieve feed back (dus gericht op gelijkheid) soms hoger wordt ingeschat dan het belang van positieve feed back (gericht op groei).
   Als dat waar zou zijn, waarom zou dat het geval kunnen zijn? Dat is voor mij de centrale vraag waarover ik met u zou willen compareren. Een paar hypotheses:
   Zijn wij vrijmetselaren een speciaal type mannen die “haantjesgedrag” wat erg verregaand heeft afgezworen? Of heeft het met onze calvinistische volksaard te maken? Of, kleinschaliger; is er iets specifieks aan de mentale vorming van de Sallander? Met de cultuur van Oost-Nederland? Voortkomend uit een traditionele, archaïsche agrarische samenleving. Lijden wij wellicht aan het misverstand dat er maar een héél klein verschil zou bestaan tussen “on-enigheid” en “ruzie”? En bestaat er eenzelfde misverstand met betrekking tot de begrippen “gelijkwaardigheid” en “gelijkheid”? En ook dat “onderscheiden” en “scheiden” elkaars buren zijn? Wordt het woord “verschil” mogelijk verward met het woord “geschil”? Of neigen wij als vrijmetselaren er toe om in de hele moderne samenleving toenemend voorzichtiger met elkaar om te willen springen? Wijzer geworden door oorlogen en ander menselijk leed? Heeft dat mogelijk te maken met het gevaar dat in een samenleving waarbinnen bindingen en verbindingen steeds losser zijn geworden, agressieve uitingen ook sneller uit de hand zouden kunnen lopen? Of zijn we daar alleen maar bang voor? Welke dreigingen liggen werkelijk op de loer en welke dreigingen vrezen we slechts? Is on-enigheid wel zo gevaarlijk?
   Wilt u daarover met mij eens samen nadenken?
   Zouden we er toe kunnen komen om in het vervolg te kunnen komen te zeggen: “Broeders laten we zoeken naar datgene dat ons bindt, maar laten we dat wat ons onderscheidt vooral niet uit de weg gaan!!”

6. Samenvattend:

   De begrippen Eros en Thanatos leren ons vanuit de psychoanalytische theorie dat een mens zich als individu in stand kan houden met zijn instinctieve driften: liefde (seksualiteit) én agressie.
   De begrippen entropie, homeostase en homeogenese leren ons vanuit de algemene systeemtheorie hoe groepen mensen een sociaal systeem evenwichtig in stand kunnen houden en hoe ze kunnen groeien door middel van negatieve en positieve feed back.

   Dit zijn de drie belangrijke leerpunten die ik u wil meegeven:

7. levensdrift en agressieve driften zorgen voor het leven en voor het overleven vanhet individu, en

8. enigheid en onenigheid zorgen via feedback mechanismen voor veiligheid en groeiin de groep.

9. zowel de liefde/agressie-huishouding alsook de positieve/negatieve feed backmechanismes moeten gebalanceerd worden om optimale menselijkheid teverwerven. Dát is voor mij belangrijk bij het bouwen aan mijn tempel vanschoonheid.

   7 Nog één maal kernachtig het vraagstuk waarover ik graag zou willen compareren met mijn broeders:

   Hoe kijken wij zelf naar de balansen van het driftleven in onszelf? En hoe beoordelen wij de aanwezigheid van een werkelijk evenwichtige positieve en negatieve feed back tijdens onze eigen comparities? Zijn daarin veranderingen mogelijk en wenselijk?

gebrokenkolom.blogspot.com