Secularisme: (2) Hoe definieer je dat eigenlijk?

Voorafgaand: deel 1. Dit is deel 2 van deze reeks over het secularisme.

Er werd in het Westen nooit echt een eenduidige definitie gevonden van waar secularisatie nu feitelijk voor staat. Dat is niet onlogisch, het is nu eenmaal een problematische zaak - problematischer dan vaak wordt gedacht. Een van de gangbare definities van secularisatie duidt dit als "het proces waarbij sociale en culturele sectoren worden losgemaakt uit de dominantie van religieuze instituten en symbolen" (Peter Berger, The Social Reality of Religion). Bekender is de eenvoudige uitdrukking: de scheiding tussen kerk en staat. Dit en andere definities laten echter heel wat in het vage.

Laten wij even proberen om enkele basistermen te onderscheiden: 1) Kerkverlating, 2) Secularisatie, 3) Atheisme (of misschien beter: Antitheisme).

I. Kerkverlating

Christenen die stijgeren wanneer ze het woord secularisatie horen, blijken vaak een connotatie te hebben gelegd met persoonlijke of binnen-kerkelijke secularisering - wat natuurlijk niet is wat secularisten gewoonlijk bedoelen. Het woord ontkerkelijking is dan beter op zijn plaats, maar ook dat woord wordt weleens fout opgevat (alsof het aangeeft dat de maatschappij zich losmaakt uit de kerkelijke invloedssfeer - terwijl dat woord natuurlijk op een binnen-kerkelijk fenomeen betrekking heeft). Kerkverlating is daarom een duidelijker term. Wanneer het om persoonlijke secularisatie gaat is verwereldlijking een goeie term.

Maar we laten deze kerkelijke begrippen verder voor wat ze zijn. Weten dat het daar niet over gaat is voldoende. Belangrijker is het volgende begrip:

II. Secularisatie

Secularisatie is een term die dus duidelijkheidshalve beperkt zou moeten worden tot de buiten-kerkelijke sfeer. Het betekent dan niet 'afvalligheid' of dergelijks. Dit is voor een aantal gelovigen nog altijd even slikken, maar men moet de term positief benaderen ook al kost dat enige moeite. Anders wekt men sowieso de indruk dat alles wat zich buiten de kerk afspeelt een vorm van verval is, en dat is beslist niet zo. Hun eigen Bijbel leert immers duidelijk dat God de mens in het algemeen hoog inschat, en niet alleen bij aanvang maar ook veel later nog (denk bijv. aan Psalm 8). Dit is trouwens een zuiver Joodse visie, juist door de onderliggende on-Joodsheid: God schiep de mens - van Jodendom was uitdrukkelijk nog geen sprake, dat komt pas in de contekst van de wetgeving. Zo on-joods heeft dit volk het inderdaad opgetekend. En van daaruit is het principe overgenomen in het Christendom (het Nieuwe Testament spreekt bijv. over 'de mensenliefde van God', dat gaat dus echt wel zeer breed).

Maar het omgekeerde probleem doet zich ook voor. Secularisten zouden het eigenlijk nooit moeten hebben over bijvoorbeeld onkerkelijkheid, maar toch hebben ze het daar in feite over wanneer ze een woord als laïcité gebruiken. De populariteit van dat woord geeft eigenlijk aan dat er een probleem is: de laique staat tegenover het klerikale, d.i. de geestelijkheid. Laicité kan letterlijk als ongeestelijkheid worden vertaald (is wel geen mooie vertaling).In deze terminologie seggen we gewoon dat secularisme niet-klerikaal is.

Nu is dat historisch verklaarbaar. Op een gegeven moment heeft men het grondbezit van de kerk overgeheveld naar de staat. Zo begon die fameuze scheiding tussen kerk en staat. Dit was een onttrekking van 'de politiek' uit de machtsgreep van de kerk. Je kan natuurlijk spreken van een emancipatie uit de kerkelijke invloedssfeer - dat klinkt positiever, maar ook emancipatie betekent historisch allereerst een onttrekking. Dat laat historische sporen na, en het kan achteraf best blijken dat men een en ander fout heeft ingeschat, want geschiedenis gebeurt niet zomaar, het vormt culturen, maatschappijen. Het is niet zoals een kind dat op een paardenmolen stapt en dan weer eraf.

In de 4e eeuw was het omgekeerde gebeurd, toen keizer Constantijn de Grote zich in de 4e eeuw uiterlijk (en mogelijk ook innerlijk) tot het Christendom bekeerde: toen heeft de Christelijke kerk het politieke juk aangetrokken. Ook dat ging beslist niet vanzelf, het is de Kerk tot een zware last geweest gedurende meer dan 1000 jaren. De meesten lijken dat te onderschatten, of doen alsof Christendom alleen maar bloedbaden en dergelijke heeft teweeggebracht. De realiteit is, zoals gewoonlijk, heel anders dan het vage idee dat mensen doorgaans hebben over historische gebeurenissen. Bloedbaden in vroeger eeuwen moeten worden gezien tegen een tijd die zoveel harder was dan nu.

En bloedbaden, die vonden niet in het minst ook plaats tijdens dat vroege, gedwongen loslaten van de pollitieke verantwoordelijkheden door de Christelijke Kerk - met name tijdens de Franse Revolutie bijvoorbeeld, waarin onmiskenbaar een zware gezagscrisis heeft gespeeld, zo ernstig dat allen revolutionairen van het eerste uur zelf verslonden werden door de beweging die hen begeesterde. Grote voorstanders werden als vanzelf despoten (Robespierre en zijn politieke groep).

De messcherpe observator Tocqueville zoog het volgende niet uit zijn duim: "Wat mij betreft, ik twijfel eraan of de mens het werkelijk kan verdragen om religieus geheel onafhankelijk te zijn en tegelijk politieke vrijheid genieten." (Tocqueville, Democracy in America, vol. 2, chapter V).

Of, zoals Michael Casey het verwoord:

Westerse democratie was niet iets dat zomaar 'eventjes gebeurde', en het was geenszins onvermijdelijk. Seculiere commentatoren pretenderen nogal eens dat democratie voortkwam uit de Verlichting in de 18e eeuw en de Renaissance in the 16e eeuw, alsof deze gebeurtenissen uit het niets te voorschijn kwamen. Christendom met zijn respect voor het individu, voor individuele vrijheid, voor rede en redelijkheid, en voor het belang van het uitdrukking geven aan liefde voor anderen in dienst van de gemeenschap, voorzag en blijft nog steeds voorzien in een cruciaal fundament voor democratisch leven. (The Religion of Politics, 9 January 2007, Grand Rapids)

Voeg daar gerust aan toe dat de oude Griekse traditie er ook in belangrijke mate in meespeelde. Natuurlijk is dat zo. Zolang men maar niet zijn kop in het zand steekt in een Dawkinsiaanse reflex en doet alsof Christendom in heel het verhaal ineens geen rol heeft gespeeld behalve een negatieve. Het autoriteitsprobleem - de lacune die door de secularisatie ontstond - is trouwens ook nog nooit opgelost geraakt. Het is niet toevallig dat de eerste faze na de Franse Revolutie niet tot politieke vrijheid leidde maar tot autocratie. En Conrad Oswalt betoogde dat "de secularisering van het religieuze als vanzelf een nieuwe sacralisatie van het seculiere" heeft veroorzaakt. Het is niet moeilijk om te begrijpen - en zelfs historisch te traceren - dat het gedrocht dat Nazisme heette indirect zijn steunpunten gevonden heeft mede in die ontstane gezags-lacune. Indien dat zo is (het is niet bewijsbaar en evenmin onwaarschijnlijk) dan was de prijs voor de hernieuwde scheiding tussen kerk en staat op zijn zachtst uitgedrukt behoorlijk significant, en is het bepaald niet onvoorstelbaar dat men een aantal zaken over het hoofd heeft gezien (zoals velen vandaag dan ook menen).

We komen toe aan ons derde kernwoord.

III. Atheisme

Of: fundamentalistisch secularisme. Of: hard secularisme. Of: antitheisme.

Eigenlijk hadden we als kernwoord III. ook gewoon secularisme kunnen nemen - als te onderscheiden van secularisatie (ons kernwoord II.) - in die zin dat een -isme etymologisch gezien normaliter op een meer ideologisch getinte naijver duidt (vgl. ook scientisme als aanduiding van wetenschapsoverschatting, te onderscheiden van science, wetenschap, enz). Zo ook kunnen we een aanhanger van secularisme een secularist noemen en de aanhanger van secularisatie een seculier. Maar het is duidelijk dat we ons hierin al snel zouden verspreken. Je kan net zo goed sudoku gaan spelen - de termen liggen veel te dicht bijeen.

Maar er is nu eenmaal nood aan een term die duidelijk aangeeft dat iemand veel meer wil - ideologisch meer - dan alleen maar een publiek domein creeren dat niet gedomineerd wordt door religie. U voelt die nood misschien niet, maar heel veel anderen wel. Iemand die de religie uit alle publieke leven wil wegbannen is geen 'secularist' - als we de term zo hanteren doen we onrecht aan degenen die seculier willen zijn in de normale, menselijke zin van het woord. Intellectuelen die 3.5 miljard mensen willen uitsluiten uit het publieke leven (alleen even de monotheisten gerekend) zijn bezig met een gevaarlijk dwaasheid. Beslist niet elke 'secularist' wil zo worden afgeschilderd. Religieus fundamentalisme tegengaan? Graag! Maar religie uit de mensen hun ziel rukken? Belachelijk maken wat voor hen mede hun levensqualiteit uitmaakt?

Uitdrukkingen zoals 'hard secularisme' zijn directe afleidingen van secularisme, dus niet bevredigend. De term atheisme ligt dan ook voor de hand (en eventueel ook antitheisme om de betekenis fijner af te stellen). In een Dawkinsiaanse definitie heet het meer specifiek strong atheism. Anderen spreken vaak over hardcore atheism en dergelijke.

Een aantal atheisten zullen struikelen over dit het gebruik van het woord atheisme, maar is dat terecht? Het begrip anti-theisme drukt iets nauwkeuriger de anti-houding uit jegens al wat god aangaat, in het bijzonder de God van de monotheistische religie(s), maar men moet goed beseffen dat veel atheisten zich sowieso altijd als anti-theisten hebben opgesteld. Theoretisch gesproken zou je van een atheist in de echt moderne zin verwachten dat hij feitelijk een pure rationele atheist zou zijn, maar de realiteit is heel anders.

Atheisme is historisch gesproken als tegenpool van het Christendom op het toneel verschenen. De oude Griekse filosofen waren in principe 'seculiere monotheisten', geen atheisten. Ook waren de vaders van de wetenschappelijke revolutie veelal nog gelovigen (denk aan Boyle, Pascal, Newton en al die grote namen), m.a.w. atheisme staat op geen enkele manier aantoonbaar voor het nastreven van een 'wetenschappelijke geest' of dergelijks. Atheisme is in wezen de tegenpool van monotheisme - je zou met een woordspeling ook van een tegenstelling tussen notheisme en monotheisme kunnen spreken. Het gaat altijd om een anti-religieuze, anti-theistische houding. Allesbehalve een 'neutrale' houding tegenover religie.

Zeker bestaat atheisme ook als soft atheisme - datgene wat iemand aanhangt omdat hij in wezen een agnost is of hoogstens 'in iets' gelooft (het zogenaamde ietsisme). Vandaag noemt men zich niet meer - zoals in de tijd van Huxley - agnost wegens de slechte faam van het woord atheisme.

Kortom, ons taalkundig compromis is dus dat we onder secularisme best ook wel secularisatie willen verstaan, maar ter compensatie is het dan zeker gerechtvaardigd om het woord atheisme te gebruiken om het 'harde secularisme' te duiden.

Atheisme is historisch gesproken een parasiet van het Christendom. Net als satanisme trouwens (zonder te suggereren dat deze gelijkaardig zijn). Er is op de hele wereld geen andere religie te vinden die tot dergelijke intens-ideologische of mystieke tegenbewegingen aanleiding heeft gegeven, maar dit is niet noodzakelijk een eigenschap van Christendom als wel typisch aan een religie die - en dààrin is Christendom wel uniek - zo langdurig en verregaand de confrontatie met de 'verwereldlijking' (secularisatie) is aangegaan. Christendom is de religie met de langste en breedste ervaring op dit gebied. Men zou van die ervaring kunnen profiteren als men wil, in plaats van zich te beperken tot een visie op de fouten die gemaakt werden. Ik persoonlijk vind dat best wel dik de moeite waard.

Tenslotte: Wat is nu secularisatie?

Als we met name het ondersheid tussen II. en III. goed begrijpen, kunnen we ook secularisatie beter begrijpen. De reden van de frictie tussen die twee is nu ook duidelijk trouwens: het gaat in wezen om het verschil tussen enerzijds christendom vervangen door atheisme (dat is atheisme!), of anderzijds een weg vinden waarop alle mensen kunnen communiceren ongeacht hun overtuiging.

Indien secularisatie geen ideologisch secularisme (=atheisme) mag zijn, dan mag secularisatie oog geen uitsluiting nastreven van door geloof ingegeven overtuigingen. Anders gezegd: indien men de 'kerk' (d.w.z. religie) als apart domein beschouwt, dat zijn gezag niet over het publieke domain kan uitstrekken, tot daar aan toe; maar de staat en het hele publieke domain claimen als zijnde een gebied waar men rustig denigrerend kan doen over de kerk, of ook de stemmen van mensen die ter kerke gaan (en die bijvoorbeeld Christenen zijn) vol minachting afwijzen, dat is een totaal andere zaak en betekent in wezen niets minder dan de grondslagen leggen voor een atheistisch-ideologische dictatuur.

Het gegeven dat de Christelijke kerk zolang politieke macht heeft bezeten kan nooit een goed excuus zijn om het nu eens op basis van atheisme te proberen. Wij maken nu eenmaal deel uit van een historisch groeiproces, doorheen een geschiedenis waarin vroegere culturen sowieso harder waren, er nog lang geen 'human rights' pacten bestonden enz. Over het algemeen en tegen die achtergrond zijn de zaken in Europa lang niet zo slecht gegaan onder de 'scepter' van de Kerk (op allerlei plaatselijke mistoestanden na). Er kan al helemaal niet worden aangetoond dat atheisme in zijn moderne vorm ook voorafgaand aan Christendom had kunnen ontstaan (aangezien het historisch als parasiet daarop is gegroeid), bijgevolg verraadt alle gepraat van atheisten 'tegen religie' per definitie een totale inschattingsfout.

Samenvattend: Secularisatie zou moeten gaan over het creeren en beveiligen van een publiek domain dat voor iedereen gelijkelijk toegankelijk moet zijn - weliswaar in 'rangorde van bekwaamheid' zoals dat in een gezonde 'republikeinse' traditie gebruikelijk is (dus niet met voorbijzien van talent). De vraag of iemands motieven al dan niet religieus zijn is in wezen een valse vraag, want zodoende worden ideologieën zoals materialisme, atheisme weer zondermeer bevoordeeld. In een echt publiek domain mag iedereen zich verdedigen, mag iedereen met voorstellen komen die de duidelijke bedoeling hebben de gemeenschap te dienen. Seculieren moeten zich geen atheisten noemen indien ze over het seculiere domein willen praten, want dan is er geen scheiding tussen ideologie en staat.