Wie islam verantwoordelijk houdt voor terreur, ziet Breivik in spiegel

Wie de islam verantwoordelijk houdt voor terrorisme, ziet Breivik voortaan in de spiegel

Anders Behring Breivik is geen gek, maar een extremist. Hij kent zijn klassiekers. Dezelfde filosofieën waarmee rechtse politici hun programma?s in elkaar knutselen. Dat maakt rechtsdenkenden natuurlijk niet verantwoordelijk voor de Noorse terreuraanslagen, maar ontneemt hun wel de legitimatie om in iedere moslim een potentiële terrorist te zien. Of moeten we zeggen dat elke ideologie kan ontsporen in het hoofd van een fanaat?

Hoe meer we weten over Breivik, hoe lastiger het lijkt om dit soort mensen te signaleren en te stoppen. De Noor, die vrijdag bijna honderd slachtoffers maakte op het Noorse eiland Utøya en in de hoofdstad Oslo, wist als amateur terreurdeskundige precies hoe hij onder de radar moest blijven. Als iemands daad het predicaat ?met voorbedachte rade? verdient, dan is het wel die van de 32-jarige Noor. Liefst negen jaar zou hij besteed hebben aan de voorbereiding. Dat maakte hem gevaarlijker dan een ?eenzame gek?, zoals hij alom aangeduid wordt. Breiviks daad mag dan gestoord zijn, de voorbereiding erop vergt een intelligente manier van handelen en denken.

?Voorwaarts, christelijke soldaten?
The Economist meldt opmerkelijke details. De oud-gymnasiast ging tijdelijk bij zijn moeder wonen om geld te kunnen sparen voor de aanslagen. Daarna huurde hij een geïsoleerde boerderij als dekmantel voor het bestellen van kunstmest ter preparatie van een bom. Breivik veinsde homoseksualiteit en zogenaamde schaamte daarvoor. Op die manier dwong hij discretie af bij mensen die te dicht in zijn buurt dreigden te komen. Het bleek allemaal strategie, getuige een passage in zijn 1.500 pagina?s tellende manifest: ?Niemand zal een homo verdenken.?

Juist dat manifest verontrust: dit was geen schizofreen zoals Tristan, geen maatschappelijke verliezer zoals Karst, maar iemand die in de islam een bedreiging zag, onderbouwing zocht in klassieke literatuur, van daaruit een eigen ideologisch raamwerk opbouwde en vastbesloten was de daad bij het woord te voegen.

Zijn zelfportretten tonen grote gelijkenissen met de ridders en warlords die hij voorbij laat komen in een internetvideo. Breivik wilde niets liever dan in de voetsporen treden van zijn helden. ?Voorwaarts, christelijke soldaten?, schreef hij. Door de sociaal-democraten in hun hart te raken ? het vuur openen op een partijfeest ? dacht hij de toestroom van moslims te kunnen stoppen.

Ook in een netwerk kun je alleen opereren
Foreign Policy vraagt zich af waarom dit soort aanslagen zo zeldzaam zijn op Amerikaans grondgebied. Noorwegen is een gemakkelijk doelwit, geeft het tijdschrift als verklaring. Het land kent niet zo?n geavanceerd inlichtingen- en opsporingsapparaat als de VS. Bovendien hebben Amerikanen minder problemen met hun moslimmigranten, die doorgaans beter geïntegreerd zijn dan hun Europese religiegenoten. Dat is een beangstigende analyse, die raakt aan wat Breivik schreef: ?Mijn geliefde Oslo is door moslims veranderd in een multiculturele beerput.? De aandacht van de autoriteiten gaat nu vooral uit naar islamitisch terrorisme, maar het is niet onwaarschijnlijk dat Breiviks terreurdaad rechtsextremisten inspireert. Juist daarom is het volgens Foreign Policy van belang uit te zoeken of hij sprak over zijn plannen met gelijkgezinden. Want ook in een netwerk kun je afspreken je aanslagen alleen te plannen. Daarvoor geeft de Noor uitgebreide instructies in zijn manifest.

Vanuit een rechts milieu de geweldsladder betreden
The New York Times merkt op dat rechtsextremistische overtuigingen hun WOII-taboe verliezen. ?Zelfs onder prominente politieke partijen.? Sterker, het zijn rechtse politici die moslims nu als fascisten etiketteren. ?Wilders vergeleek de Koran met Mein Kampf?, geeft de krant als voorbeeld. Migratie van buiten de EU, opener grenzen binnen de EU, druk op sociale voorzieningen: nationalisten zouden er hoorndol van worden. Juist in de waarden van een vrije samenleving vinden zij legitimatie voor gewelddadig verzet tegen islamitische migranten. ?Dit lijkt misschien een daad van een eenzaam, boosaardig en paranoïde individu?, zo citeert de Times een wetenschappelijk expert in rechtsextremisme, ?maar het uiterst rechtse milieu creëert een atmosfeer die mensen aanspoort de ladder van geweld te beklimmen.? Met dat milieu bedoelt hij zowel de verrechtsing van het publieke debat als de hatelijke teksten die op internetfora circuleren.

Aanslag marketingmethode om ideologie te verspreiden
The Belfast Telegraph waarschuwt dat we Breivik niet moeten wegzetten als de zoveelste terrorist. Extreemrechtse terreuraanslagen van deze omvang zijn op Europees grondgebied een novum. De Noor noemde zijn aanslag bovendien een ?marketingmethode? om zijn manifest onder de aandacht te brengen. Een digitaal boekwerk dat gelijkgezinden tot in detail instrueert hetzelfde te doen. Hij heeft het over ?aansluiten bij de organisatie?. Niet fysiek, maar ideologisch. ?Iedere patriot die een cel op wil richten en tot actie wil overgaan, kan dat doen?, citeert de krant. Met een cel bedoelt de Noor een individu: iemand die zijn leven net zo inricht als hij en zodoende niet traceerbaar is.

?Islam en democratie nog geen bewezen kameraden?
Anders Behring Breivik lijkt, voor zover bekend, geen psychiatrisch verleden te hebben. Hij raakte niet door maatschappelijk falen in een isolement, hij koos er juist voor. Het is een ideologische extremist. Dat gegeven moeten conservatieven onder ogen zien, meent Ross Douthat, columnist van The New York Times. Een gewaagde uitspraak misschien, maar eigenlijk ook heel logisch: iedere moslim wordt tegenwoordig langs de meetlat van extremisme gelegd. Als Bin Laden een uitwas van de islam was, dan is Breivik een uitwas van nationalisme of christendom. Veel van wat Breivik schreef had zo uitgegeven kunnen worden. Veel van zijn ideeën staan in de programma?s van rechtse politici. Zelfs de christendemocratische bondskanselier Angela Merkel verklaarde de multiculturele samenleving als een mislukt experiment. ?Dit betekent niet dat conservatieven hun overtuigingen overboord moeten gooien?, meent Douthat, die eveneens van mening is dat de massa-immigratie Europa ?meer verdeeld, dan verrijkt? heeft. ?Islam en liberale democratie zijn nog geen bewezen kameraden.?

?Erken dat Breivik een rechts monster is?
Het zou volgens Douthat een verkeerd signaal zijn als we in reactie op deze terreurdaad terugvallen op ?comfortabele illusies? over de multiculturele samenleving. ?Een politiek systeem dat problemen ontkent, maakt extremisten alleen maar sterker.? Een paradox waar de vooraanstaande opinieleider ook niet helemaal uitkomt. Hij vindt dat conservatieven moeten erkennen dat Breivik een ?rechts monster? is, maar drukt ze op het hart hun idealen niet te verloochenen. Dat brengt rechts-conservatief in een lastig parket. Wie de islam verantwoordelijk houdt voor geweld, ziet Anders Behring Breivik voortaan in de spiegel.

www.nrc.nl