Het vermalijde Neo-liberalisme

Een spook waart door Europa, een gevaarlijke kracht verziekt de verhoudingen en de balans onzer wereld. Opiniepagina’s van kranten, pamfletten van partijen, de monden van vertegenwoordigers van bonden allerhande vloeien ervan over: het neoliberalisme is een vernietigende ideologie die het welzijn van de mensen en de vezels van onze maatschappelijke structuur aantast

Het veroorzaakt fundamentele ongelijkheid in kans en resultaat tussen individuen binnen het Westen, en grote onrechtvaardigheid in de Derde Wereld, alwaar mensen worden uitgebuit ter wille van de winst van bedrijven, en het vernietigt authentieke cultuur om het te vervangen door een imperialistisch Westerse monocultuur die elke diepgang en waarde mist. Of ook nog: het veroorzaakt oorlog, moord en misdaad, een quasi-apocalyptische vervuiling en de corruptie van volledige
staatsapparaten. Kortom: aan gewichtige beschuldigingen aan de deur van deze ideologie
geen gebrek. Maar als men even door alle beschuldigingen, zo divers als de bomen in
een bos, effectief het bos zelf probeert te zien valt het volgende zeer sterk op: men slaagt er doorgaans niet in om een sluitende definitie of een logische omschrijving te geven van deze geduchte vijand van mens en maatschappij.

Schurkenterm

Voor vele liberalen die zichzelf associëren met de meer klassieke opvattingen van het liberalisme, doorgaans met een sterke nadruk op het vrijemarktdenken als uitvloeier,
ervaren de aanvallen op het neoliberalisme vaak als een aanval op de eigen waarden. Het klopt dat ‘neoliberalisme’ doorgaans gebruikt wordt als een eerder linkse schurkenterm,
en in de mond genomen wordt door mensen met een radicaal andere visie op mens en
samenleving. Toch is het aangewezen om met deze houding op te letten, want het impliceert immers dat deze kritiek effectief op het klassiek of consequent liberale denken van toepassing is. Quod non! Want als men de kritiek even analyseert komt men tot verrassende conclusies, die mogelijk kunnen dienen als richtlijnen voor zij die het liberalisme ter harte nemen en de waarden die er de kern
van uitmaken bij een groter publiek willen verspreiden.

De Kern van de Kritiek

Laten we een voorbeeld nemen dat zich dicht bij huis bevindt. Legio zijn de filosofen, sociologen, politicologen en sociaal geïnspireerde politici die in de Europese Unie de gewetenloze motor zien van het neoliberalisme. Men beschuldigt in grote lijnen de EU ervan dat het als ondoorzichtig orgaan met een gebrekkige democratische legitimatie beslissingen neemt die een te grote nadruk leggen op deregulering,
vrije markt en zich teveel laat leiden door economische motieven zonder rekening
te houden met de sociale gevolgen daarvan.
Het Europees beleid wordt te (neo-)liberaal bevonden. Meer dan eens wordt deze kritiek
gevolgd door een weerlegging van de stoutmoedige liberaal, die integendeel beweert dat
de EU net niet liberaal genoeg is!
Verbijstering, spraakverwarring, onbegrip, woedende en vlammende discussie. Welles! Nietes! De grappige tragiek hiervan is dat beide partijen
waarschijnlijk meer gemeen hebben dan ze zelf beseffen.

Welk beleid wordt hier in feite bekritiseerd?
Brussel staat erom bekend een Mekka te zijn van lobbywerk. Als thuisbasis van 15.000lobbyisten en 2600 permanent in Brussel gevestigde belangengroeperingen wordt er vergaderd, beïnvloed, handjes geschud en gegoocheld met statistiek en data bij de vleet. Het is een niet onbekend probleem voor liberalen: privébedrijven en private belangen proberen altijd hun invloed te hanteren om overheden ertoe te brengen beslissingen te nemen of privileges te verlenen in hun voordeel, liefst overgoten met een smakelijk sausje van ‘algemeen belang’. En hoe groter het bedrijf, hoe groter hun vloot lobbyisten.
‘Als u wat protectionisme toestaat in onze sector, dan zal dit ten goede komen aan alle Europese burgers’ of ‘Als u overheidssteun in deze bedrijven toestaat, zal dit de economie een nieuwe boost geven en welvaart creëren’. Ik hoef niet uit te leggen aan de doorwinterde liberaal dat deze redeneringen logische denkfouten zijn. Ze komen doorgaans aan gevestigde belangen van een paar grote bedrijven ten goede, maar gaan ten koste van de andere -vaak kleinere bedrijven en consumenten.

Nochtans schering en inslag bij de Europese Unie: landbouwsubsidies, gereguleerd protectionisme, monetair en bancair wankel beleid. Een ander element dat opvalt is dat de belangen van de lidstaten (lees: van de overheden daarvan) die zichzelf in budgettaire problemen werken doorgaans primeren boven de belangen van het individu. De basis voor dergelijke contraproductieve beslissingen zijn ons ook niet onbekend: economische denkfouten op basis van een verabsolutering van econometrische modellen en statistiek.

Denkfouten

Op het niveau van de lidstaten is het niet anders, en meer dan eens begaat men deze
denkfouten met de gewillige hulp van die partijen die zichzelf als liberaal omschrijven.
Immers, als zelfverklaarde liberalen beginnen te beweren dat het ‘nationaliseren van banken eigenlijk liberaal is’ kan men zich serieuze vragen beginnen stellen. Om enkele
voorbeelden te geven: Schrootpremies om een niet concurrentiële auto-industrie te steunen, handenvol overheidsgeld om slecht beheerde banken te redden, overheden die het handje boven het hoofd van bepaalde energie- of telecombedrijven houden en zo prijzen kunstmatig hoog houden, belastingaftrekposten die in feite alleen het groot kapitaal ten goede komen, maar nooit de kleine zelfstandige of
spaarder… Het rijtje gaat eindeloos door. En laat dit nu zijn waar vele moderne liberalen
zich schuldig aan maken. Men verabsoluteert economisch rationalistische overwegingen en laat zich begoochelen door econometrie en statistiek die interventies verantwoorden die compleet los staan van de waarden die men beweert te vertegenwoordigen.
Als vakbondslieden kritiek geven op het neoliberalisme komt men, na enige fikse
woordenwisseling, er vaak op uit dat het in feite deze methoden zijn die men bekritiseert.
Het is ongelofelijk bevreemdend om te moeten vaststellen dat je na een uur over en weer op elkaar te vitten eigenlijk exact dezelfde kritiek
als de vakbondsman op dezelfde problemen zit te geven, maar in andere bewoordingen, de één in sociale termen en de ander in individualistische termen. Beide kritiek op een
overheidsbeleid dat consequent de belangen van het grote bedrijf en kapitaal beschermt
ten koste van het individu. De echte schuldigen in dit verhaal zijn die moderne ‘liberalen’
die hun eigen ideologie en traditie, al dan niet malafide, niet langer beheersen, en denken
dat alles wat goed is voor bedrijven liberaal is.

In feite zou het correcter zijn om het vermaledijde
‘neoliberalisme’ te omschrijven als een vorm van geglobaliseerd staatskapitalisme.
Het onder één hoedje spelen van grote bedrijven en overheid, tegenwoordig ook op enorme en internationale schaal. Des te gevaarlijker dus.

De fundamentele les

Het is misschien belangrijk om even een aantal centrale theses van het liberalisme zo helder mogelijk te herhalen, en te contrasteren met de fouten uit het verleden en heden,
die tot de alomtegenwoordige kritiek op het neoliberalisme, en de associatie daarvan met het ‘echte’ liberalisme hebben geleid. We mogen nooit of te nimmer vergeten
dat de markt in feite maar secundair is voor een consequent liberalisme. Dit impliceert
wel te verstaan niet dat de markt onbelangrijk is, integendeel, maar het is secundair in de
betekenis dat de markt geen centrale liberale premisse is, maar één van de conclusies
van het enige ‘absolute’ dat we kennen: de individuele vrijheid.

Gilles Verstraeten
LVSV Leuven

www.hetvolksbelang.be